چارەنووسی "قەدەغەی فرەژنی هەرێم" لە بەردەم چەكوشی بڕیاری دادگای فیدڕاڵیدایە

سبەی

بە فشاری ڕێكخراوەكان و نێردە و كونسوڵخانە بیانییەكان لە هەرێمی كوردستان، قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان داوا لەو پارێزەرە دەكات سكاڵای دژ ڕێگرییەكانی فرەژنی لە هەرێم، لە دادگای باڵای فیدراڵی تۆماركردبوو، سكاڵاكەی بكێشێتەوە، ئەمە لە كاتێكدایە پڕۆسەی دادبینی سكاڵاكە لە دادگای فیدڕاڵی دەستیپێكردووە و بڕیارە لە 30ی حوزەیرانی داهاتوو، دادگا بڕیار لەو بارەیەوە بدات، لەو بارەیەوە شارەزایەكی یاسایی بۆ “سبەی" ڕوونیكردەوە، لەبەر ئەوەی سكاڵاكار داوای پوچەڵكردنەوەی داوا و سكاڵاكەی كردووە و پڕۆسەكە سكاڵاكاری تێدا نەماوە، دادگا ئەو سكاڵایە پوچەڵدەكاتەوە.

پێشینەی سكاڵاكە

بەرهەم ڕەئوف عەلی، پارێزەری ڕاوێژكار، لە 17ی ئازاری 2024، داوایەكی یاسایی لە دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق تۆمار كرد.

لە داواكەیدا، ئەو پارێزەرە داوای كردووە، دادگاكە ماددەی (1) لە یاسای ژمارە (15)ـی 2008ی پەرلەمانی كوردستان بە نادەستوری بناسێنێت و هەڵیبوەشێنێتەوە.

لە 12ـی ئایاری 2024، دادگای باڵای فیدڕاڵی داواكەی خستەڕوو و یەكەم دانیشتی تایبەت بەو داوایەی بەڕێوەبرد.

سكاڵاكار، لە دانیشتنی دادگادا، تیانووسی خۆی پێشكەش بە سەرۆك و ئەندامانی دادگا كرد.

دوای ڕێكارە بەراییەكان، سەرۆكایەتی دادگای باڵای فیدڕاڵی بڕیاری دواخستنی دادبینی بۆ ڕۆژی 30ی حوزەیرانی 2024 دا بۆ مەبەستی وردبینی و بڕیاردان لە بارەیەوە.

فشاری كونسوڵخانەكان

دوای بڵاوبوونەوەی هەواڵی بەڕێوەچوونی دادگاییەكە، قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم، پەیوەندی بەو پارێزەرەوە كردووە و داوای لێكردووە، واز لەو داوایە بهێنێت.

بەرهەم ڕەئوف، ئاشكرای كردووە، كە قوباد تاڵەبانی "بە هۆی زۆری ناڕەزایی ڕێكخراوەكان و نوێنەری وڵاتان لە هەرێمی كوردستان" ئەو داوایەی لێكردووە.

پارێزەرەكە لە ڕوونكردنەوەیەكدا، كە وێنەیەكی لە بەردەستی "سبەی"یە، نووسیویەتی: "هەرچەندە من پێم وایە، كە ئەم یاسایە لە كاتی ئێستا لە هەرێمی كوردستان كاری پێ دەكرێت گرفتی دروستكردووە، بەڵام بەندە لەبەر داواكاری قوباد تاڵەبانی ڕۆژی 13ی ئایاری 2024، هەستام بە پێشكەشكردن و بەرزكردنەوەی داواكاری پووچەڵكردنەوەی داواكە بۆ بەردەستی سەرۆك و ئەندامانی دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق".

هەموارەكەی پەرلەمان

لە خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان (2005 - 2008)، ژمارەیەك یاسای عێراق هەموار كرانەوە و جێبەجێكردنیان وەك ئەوەی لە عێراق هەیە ڕاگیرا.

یەكێك لەو یاسایانەی هەموار كرایەوە، یاسای جێبەجێكردنی باری كەسێتی ژمارە 18ی ساڵی 1959ی عێراق بوو.

هەموارە یاساییەكە لەسەر داواكاری و پڕۆژە هەمواری حكومەتی هەرێم بووە و دەقەكەی  لە 28 ماددە پێكدێت و  بە ژمارە 15ی ساڵی 2008ی هەرێمی كوردستان دەركرا و لە ژمارە 95ی ڕۆژنامەی وەقائیعی كوردستان بڵاوكراوەتەوە بۆ كارپێكردنی.

پەرلەمان: هاوسەرگیری دووەم قەدەغەیە، مەگەر بە مەرج

لە ماددەی یەكەمی یاساكەدا، خاڵی دووەمی هاتووە: "نابێ هاوسەرگیری لەگەڵ ژنێك پتر بكرێت، مەگەر بە ڕێگەپێدانی دادوەر نەبێ". 

مەرجەكان

ماددە یاساییەكە مەرجەكانی ڕێگەپێدانیشی دەستنیشان كردوون، كە بریتین لە:

أ. لەبەردەم دادگا ڕەزامەندی هاوسەری یەكەم لەسەر ژنهێنانی دووەمی مێردەكەی وەربگرێ.

ب. تووشبوونی ژنەكە بە نەخۆشییەكی درێژخایەنی سەلمێنراو، كە ڕێگە لە كاری سەرجێی ژن و مێردایەتی بگرێ و ئومێدی چاكبوونەوەی نەبێ، یاخود نەزۆك بێ، كە بە ڕاپۆرتی لیژنەی تایبەتی پزیشكی سەلمێنرابێ.

ج. ئەو پیاوەی ژنی دووەم دێنێ توانای دارایی وای هەبێ، كە بەشی ڕێوەبردنی پتر لە ژنێك بكات و ئەمەش دەبێ بە بەڵگەنامەی فەرمی بسەلمێنێ و لەكاتی ڕێكاری گرێبەندی هاوسەرگیریەكەدا پێشكەش بە دادگای بكات.

د. دەبێ مێردەكە لە بەردەم دادگا بەڵێننامەیەك بە نووسین بەر لە گرێبەندی هاوسەرگیری پێشكەش بكات بە بەدیهێنانی دادپەروەری و یەكسانی لە نێوانی هەردوو هاوسەرەكەی لە چوونە سەرجێی هاوسەری و پەیوەندییەكانی دیكەی هاوسەرگیری لە ڕووی ماددی و مەعنەوییەوە. 

ه. نابێ ژنەكە ئەو مەرجەی لە گرێبەندی هاوسەرگیری دانابێ، كە هەوێی بەسەر نەیەت.

و. هەر كەسێكی گرێبەندی هاوسەرگیری بۆ زیاتر لە ژنێك بە پێچەوانەی هەریەك لە بڕگەكانی سەرەوە كرد، بە حەپس كردن بۆ ماوەیەك لە شەش مانگ كەمتر و لە ساڵێكیش زیاتر نەبێ و بە غەرامەیەكی دە ملیۆن دیناریش سزا دەدرێ.

ز. نابێ دادوەر جێبەجێكردنی ئەو سزایانەی كە لە ڕگەی واو هاتوون ڕابگرێ.

دوای داخستنی دەرگا، چوونە ژوورەوە لە پەنجەرەوە

ئەم ماددە هەموارەی یاساكە، بووەتە هۆی دروستبوونی گرفتێكی دیكە لە بەردەم پڕۆسەی هاوسەرگیریدا، ئەویش ناچاركردنی هاوڵاتیانی هەرێمە بۆ ئەوەی ڕووبكەنە دادگاكانی دەرەوەی سنووری ئیدارەی هەرێمی كوردستان بۆ واژووكردنی گرێبەستی هاوسەرگیری دووەم و بەوەش لایەنە پەیوەندیدارەكانی هەرێم دەستەوەستانن لە ئاست ئەو كێشەیەدا.

لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا هەزاران پیاوی دانیشتووی هەرێمی كوردستان بۆ هاوسەرگیری دووەم و سێیەم لە سنوری پارێزگای دهۆك ڕوویان لە دادگاكانی شێخان و نەینەوا كردووە. لە سنوری پارێزگای هەولێر ڕوویانكردووەتە كەركوك و مەخمور و موسڵ، لە سنوری پارێزگای سلێمانی دەچنە دادگاكانی خانەقین و سنوری پارێزگای كەركوك و دیالە و سەلاحەدین.

لە لای بەشێك لە پیاوان هەوڵەكان بۆ هاوسەرگیری دووەم بەردەوامن و ڕێكارە یاساییەكانی هەرێم ئەگەر دەرگایان بە ڕووی ئەو پرسەدا داخستبێت، ئەوا ژمارەیەك لەو پیاوانەی خواستیان لەسەر هاوسەگیری دووەم و سێیەمە لە پەنجەرەوە چوونەتە نێو پڕۆسەكەوە.

بەڵێ یان جیابوونەوە؟

هاوكات یەكێكی دیكە لە گرفتەكانی بەردەم جێبەجێكردنی یاساكە، ئەوەیە، ئەو پیاوانەی سوورن لەسەر هاوسەرگیری دووەم، دوو بژاردە دەخەنە بەر دەم هاوسەری یەكەمیان، یان جیابوونەوە، یاخود ڕازیبوون. بەشێكیش لە ژنان لە پێناو پارێزگاریكردن لە خێزانەكانیان و مانەوەیان لەگەڵ منداڵەكانیان ئامادەییان دەربڕیوە بۆ ئەوەی لە بەردەم دادوەر ڕازیبوون بدەن بە ژیان لەگەڵ هەوێدا.

بە گوێرەی فیقهی شەریعەتی ئیسلام، پیاوان ڕێگەیان پێدراوە هاوسەرگیری لەگەڵ چوار ژن لە یەك كاتدا بكەن، قورئان تەنیا مەرجی دادپەروەری بۆ هاوسەرگیرییەكە داناوە، كە بابەتێكی مەعنەوییە.

دەستور

سنوردارنەكردن و دەستنیشان نەكردنی ئەو مەرجانەی لە هەموارەكەدا هاتوون لە چوارچێوەی فیقهی هاوسەرگیری ئیسلام، لەلایەن بەشێك لە كەسایەتییە ئاینییەكانەوە، بە پێچەوانەی شەریعەت و دەستور دادەنرێت. هەر ئەمەشە وایكردووە بەشێك لە كەسایەتییە ئاینییەكان وەك ئاڵنگارییەك بۆ یاساكەی هەرێم، هاوسەرگیری دووەم و سێیەم و چوارەمیان لە دادگاكانی دەرەوەی هەرێم كردووە.

لە هەرێمی كوردستان ڕێكخراوەكانی ژنان جێبەجێكردنی ئەو یاسایە وەك داخوازییەكی سەرەكی جووڵانەوەكەیان بۆ چەسپاندنی مافی ژنان دەزانن و داواش دەكەن كۆی ئەو یاسا عێراقی و كوردیانە هەموار بكرێنەوە، كە ناكۆكن لەگەڵ بنەما سەرەكییەكانی مافی ژندا.

لە لایەكی دیكەوە، یەكێتی ئەوروپا و وڵاتانی خۆرئاوایی، بە تایبەتی ئەوانەی نوێنەرایەتی و كونسوڵخانەیان لە هەرێمی كوردستان هەیە و بەشدارن لە پڕۆسەكانی ئابوری و بازرگانی و كۆمەكی مرۆیی بۆ هەرێمی كوردستان فشارەكانیان لەسەر هەرێم زیاتر كردووە بۆ ئەوەی گۆڕانكاری پێویست لە یاساكاندا بكات و ڕێگە بۆ چەسپاندنی یاساییانەی مافی ژنان خۆش بكات.

لەژێر كاریگەری ئەو فشارانەدا، جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان لە چەند بوارێكی تایبەت بە پرسەكانی ژنان هەنگاو دەنێت و وەك داكۆكیكاری ئەو پرسە خۆی دەناسێنێت. 

پرسێكی گشتییە

بە گوێرەی بەدواداچوونی "سبەی" بۆ سكاڵای پارێزەرە كوردەكە دژی هەموارەكەی هەرێم، پڕۆسەی دادبینی دۆسییەكە لە دادگای باڵای فیدڕاڵی ڕێچكەی خۆی وەرگرتووە لە دەست سكاڵاكارەكە دەرچووە و ئەگەری ئەوە لە ئارادایە كشانەوەی سكاڵاكە كاریگەری نەكاتە سەر پێشوەچوونی پڕۆسەی دادبینییەكە، بەو پێیەی ئەو پرسە بابەتێكی دیاریكراوی كەسیی نییە و پەیوەستە بە بەرژەوەندی گشتیی و بنەماكانی دەستورەوە.

بە گوێرەی دەستوری عێراق، كە لە 2005 خەڵكی هەرێمی كوردستانیش لە ڕاپرسییەكی گشتییدا بە زۆرینەی دەنگ پەسندیان كردووە و دەنگیان پێی داوە، نابێت هیچ یاسایەك دەربچێت پێچەوانەی بنەما نەگۆڕەكانی ئایینی ئیسلام بێت.

بەكر حەمەسدیق، پارێزەر، لە لێدوانێكی تایبەت بۆ "سبەی" پشتڕاستی ئەوەی كردەوە، ئەو دۆسیەیە، جوڵێنراوە و ڕێڕەوی دادوەری خۆی گرتووەتەبەر و لەبەر ئەوەی پەیوەست نیە بە بابەتێكی كەسیی و سكاڵاكە لە بنەڕەتدا بۆ بەرژەوەندی گشتییە، بۆیە كشانەوەی ئەو پارێزەرە ڕێڕەوی دادبینییەكە ناوەستێنێت.

وتیشی: بە گوێرەی دەستوری عێراق، نابێت هیچ یاسایەك پێچەوانەی بنەما نەگۆڕەكانی شەریعەتی ئیسلام بێت و لەو سۆنگەیەوە ئەگەری بەهێز ئەوەیە، دادگا ئەو هەموارەی یاسای باری كەسێتی عێراق، كە پەرلەمانی كوردستان پەسندی كردووە، هەڵبوەشێنێتەوە.

سكاڵانامەكە پوچەڵ دەكرێتەوە

بە پێچەوانەی شیكردنەوەی پارێزەر بەكر حەمەسدیق، شارەزایەكی یاسایی ڕای وایە، ئەو پڕۆسەی دادبینییەی لە دادگای باڵای فیدڕاڵی دەستپێكراوە، بە پوچەڵكردنەوەی سكاڵانامەكە ڕادەگیرێت، چونكە پڕۆسەكە سكاڵاكاری تێدا نەماوە و دادگا لەسەر بنەمای یاسای مورافەعات، دادبینی لە دۆسییەكەدا دەكات.

ئەو شارەزا یاساییە، بە هۆی هەستیاری پێگەكەی لە بواری دادوەریدا، نەیویست ناوی بهێنرێت بۆ "سبەی" ڕوونیكردەوە، "بە گوێرەی یاسای مورافەعات، ئەگەر سكاڵاكار لە دادگا و دادبینی ئامادە نەبوو، ئەوا لایەنی بەرامبەر دەتوانێت داوای پوچەڵكردنەوەی سكاڵانامەكە بكات".

وتیشی: "مەرجە ئەو كەسەی سكاڵا لەبەردەم دادگای فیدڕاڵی تۆمار دەكات، بەرژەوەندییەكی ڕاستەوخۆی هەبێت و ئەو دەقە یاساییەی ئەو تانەی لێدەدات كاریگەری لەسەری هەبێت. ئەگەرچی بابەتەكە گشتییە، بەڵام ئەگەر سكاڵاكار ئامادە نەبوو لە دادگا، ئەوا دادگا سكاڵانامەكە پوچەڵ دەكاتەوە، لەسەر داواكاری لایەنی بەرامبەر، تەنانەت ئەگەر سكاڵاكار نەچێتە دادگا بە هەر هۆیەك بێت، دادگا سكاڵانامەكەی پوچەڵكردەوە، ئەوا دەبێت لە ماوەی حەوت ڕۆژدا داوای تێهەڵچوونەوەی بكات، بە پێچەوانەوە مافی دەفەوتێت. هەر بۆیە دادگا ئەو سكاڵانامەیە پوچەڵدەكاتەوە، بە تایبەت لە كاتێكدا داواكاری بۆ پوچەڵكردنەوەی كراوە".

ئەو شارەزا یاساییە زیاتر ڕوونیكردەوە، "دادگا لەسەر بنەمای داواكاریی بڕیار دەدات، ئەگەر داواكاریی نەبێت، دادگا لە پرسە مەدەنییەكاندا بڕیار نادات. لەو دادبینییەدا سكاڵاكار خۆی داوای پوچەڵكردنەوەی سكاڵانامەكەی كردووە. بۆیە ئەگەری بەهێز ئەوەیە دادگا ئەو سكاڵانامەیە پوچەڵ بكاتەوە".

بە گوێرەی پەیڕەوی ناوخۆی دادگای فیدڕاڵی، دادگا یاسای مورافەعات جێبەجێ دەكات و لە ماددەی 56، بڕگەی دووەمی یاساكە هاتووە: ئەگەر داواكار ئامادە نەبوو، ئەوا سكاڵا لێكراو دەتوانێت داوای پوچەڵكردنەوەی سكاڵانامەكە بكات. 

بە گوێرەی لێكدانەوەی شارەزا یاساییەكە، "ئەو پارێزەرەی سكاڵاكەی تۆمار كردووە خۆی داوای پووچەڵكردنەوەی كردووە، واتە دادبینییەكە سكاڵاكاری تێدا نەماوە. بۆیە دادگا دەكرێت لەسەری نەڕوات. ئەم دادگایە وەك دادگای تاوان نیە، چونكە لە دۆسییەكانی تاواندا، سكاڵاكاریش نەبێت، ئەو دۆسیانە پەیوەندییان بە بەرژەوەندی گشتی و ئاسایشی كۆمەڵایەتییەوە هەیە بۆیە دادگا بەردەوام دەبێت لە دادبینی بەمەبەستی بەدیهێنان و پاراستنی سیستم و بەرژەوەندی گشتیی.

بڕیاری پێشووتر

ڕۆژی 30ی تشرینی دووەمی 2022، لەسەر بنەمای دادبینی لە سكاڵایەكی هاوشێوەدا، كە لە لایەن دادوەرێكی دادگای باری كەسێتی هەڵەبجەوە تۆمار كرابوو، دادگای باڵای فیدڕاڵی، ماددەی 18ی هەموارەكەی هەرێمی كوردستانی هەڵوەشاندەوە، كە تێیدا هاتبوو: "ئەگەر مێرد ژنێكی دیكەی هێنا، ژنی یەكەمی مافی داواكردنی لێك جودابوونەوەی دەبێ".

لە بڕیارەكەیدا، دادگاكە ڕایگەیاند، ئەوەی لە ماددەی 18ی هەموارەكەی هەرێم هاتووە، نادەستورییە.

بە گوێرەی پەیڕەوی ناوخۆی دادگای باڵای فیدڕاڵی، ئەگەر سكاڵایەك ئاراستەی كەسیی و لایەنی دیاریكراو نەكرابوو، ئەوا دادگا دەسەڵاتی هەیە بە بێ بانگكردنی لایەنی پەیوەندیداری دووەم بە دۆسییەكە بڕیار بدات، چونكە سكاڵاكە لە بنەڕەتدا ئاراستەی كەسی دووەم ڕووبەڕوو نەكراوە.

لە بڕیارەكەی دادگادا هاتبوو: ئایینی ئیسڵم سەرچاوەی سەرەكی یاسادانانە لە عێراق، ئەو بڕیارەی پەرلەمانی كوردستان دەریكردووە، لەگەڵ هیچ كام لە مەزهەبەكانی ئایینی ئیسلام یەكناگرێتەوە.

بە گوێرەی بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی، چیدیكە دادگاكانی باری كەسێتی لە هەرێم ناتوانن لەسەر داوای ژن، تەنیا لەبەر ئەوەی هاوسەرەكەی جاری دووەم هاوسەرگیری كردووە، بڕیاری جیابوونەوەی خێزانەكان بدەن. 

بە گوێرەی ماددەی 40 لە یاسای باری كەسێتی عێراق، كە لە سەرجەم پارێزگاكانی عێراق كاری پێدەكرێت، جگە لە هەرێمی كوردستان، كە كار بە هەموارەكەی خۆی دەكات، ژن ڕێگەی پێ نەدراوە، سكاڵا لە دژی هاوسەری تۆمار بكات و داوای جیابوونەوە بكات، ئەگەر هاوسەرەكە هاوسەری دووەمی خواستبوو.