لە ساڵیادی لەسێدارەدانی شێخ سەعیدی پیران؛ هاوسەرۆكی دەبەپە: هەتا ستاتۆی كوردستان تێكۆشان بەردەوامە

سبەی

كەسكین بایندر، هاوسەرۆكی گشتیی دەبەپە، لە ساڵیادی لەسێدارەدانی شێخ سەعیدی پیراندا دەڵێت " ئێمە تەنیا یەك ئامانجمان هەیە، ئەویش ئازادیی كورد و پێگەی كوردستانە، تێكۆشانمان بەردەوام دەبێت تا پێگەی كوردستان بەدەست دێت".

ئەم وتانە لەمیانی چوارەم كۆنگرەی كۆمەڵەی هاوپشتی و یەكڕیزی و رۆشنبیری بوو لەگەڵ بنەماڵەی ئەو كەسانەی خزم و كەسوكاریان لەدەستداوە كە لە هۆڵێكی ئاهەنگی هاوسەرگیری لە ناوچەی پەیاسای ئامەد لە ژێر دروشمی "ئاشتی و كۆمەڵگەی دیموكراتیك" بەڕێوەچوو. كەسكین بایندر، هاوسەرۆكی پارتی هەرێمە دیموكراتییەكان و هاوسەرۆكانی شارەوانی و پەرلەمانتاران و نوێنەری زۆرێك لە دامودەزگا و رێكخراوەكان بەشدارییان كرد، كەسكین بایندر هاوسەرۆكی گشتی دەبەپە قسەی كرد و وتی: "(MEBYA-DER) تەنها كۆمەڵە یان دامەزراوەیەك نییە، بزوتنەوەیەكی ویژدانییە. چونكە ئەم كۆمەڵەیە كۆمەڵەی دەیان هەزار كەسوكاری شەهیدان و كۆمەڵەی بزوتنەوەی گەلی كوردە".

29ی حوزەیران ساڵڕۆژی لە سێدارەدانی شێخ سەعیدی پیرانە، بایندر وتی " ساڵیادی لەسێدارەدانی سەركردە و پێشەنگی گەلی كوردە، ئێمە لە ساڵی 1925ەوە سەرمان لە بەردەم هەموو شەهیدان و قوربانیدانەكانمان داناوە".

بەوتەی بایندر كاتێك شێخ سەعید چووەتە بەر پەتی سێدارە وتویەتی "نەوەكانم شانازی بە منەوە بكەن و روو رەشمان نەكەن، مێژووی كورد و كوردستان كە سەدان ساڵە بەردەوامە، هەمیشە بە كوشتن و جینۆسایدەوە دیارە خاكی كوردستان چەوساوەتەوە، بەڵام لە لایەكی ترەوە و سەركەوتووی، خەبات و بەرخۆدانیش لەسەر ئەم خاكە هەیە، لە لوتكەی شاخەكانی كوردستانەوە تا زیندانەكان، خەبات و بەرخۆدان هەیە لەسەر هەموو خاكێك خەباتی گەلی كورد و بزووتنەوەی ئازادیخوازی كوردستان بەرەو پێشەوە چووە". 

" هەر لە لەسێدارەدانی شێخ سەعیدەوە تا ئێستا دەیانوت كورد لەناو دەبەین، بەڵام بەهۆی بەرخۆدانی كوردەوە ئیتر رێگایان بۆ نەماوە، هەموو ئینجێكی كوردستان بە خەبات و بەرخۆدان بەدەست هاتووە، ئەمڕۆ خەڵك لە هەموو جیهان باس لە كورد و پێگەی كورد دەكەن، ئەمەش ئەوە دەردەخات كە كورد ئێستا هێزێكی جیهانییە. ئەم هێزە بە ئامانجی خۆی دەگات، ئامانجمان پێگە و ستاتوی كوردستانە." بایندر وای وت.

تێكۆشانمان بەردەوام دەبێت تا پێگەی كوردستان جێگیر دەبێت 

هاوسەرۆكی دەبەپە دەشڵێت " كورد بۆ ئەوەی بتوانن پێگەی خۆیان بەدەست بهێنن پێویستیان بە رێكخستن و یەكگرتوویی و خۆشەویستی هەیە، عەبدوڵڵا ئۆجەلان لە ساڵی 2013 داوای لە سەركردە كوردەكان و پارتە كوردییەكان كرد لە ژێر یەك چەتردا یەكبگرن، دەیویست هەموو هێزەكانی كوردستان لە ژێر چەتری كۆنگرەی كوردستان یەكبگرن و خەڵكی كوردستان بپارێزن. دەیانەوێت پارێزگاری لە یاسا و دیپلۆماسی بەرەوپێش ببەن، هێزە دوژمنكارەكان ئاستەنگ بوون. ئەمڕۆ دوای 12 ساڵ جارێكی تر ئەم دەرفەتە لەبەردەمماندایە، ئەمڕۆ عەبدوڵڵا ئۆجەلان جارێكی تر داوای كۆنگرەی نەتەوەیی كوردستان دەكات".

وتیشی "ئەم بابەتە سەبارەت بە داهاتووی گەلی كوردە. چونكە لە هەموو لایەكی كوردستان شەڕ هەیە، كورد ناتوانێت لە رێگەی دابەشبوونەوە خۆی بپارێزێت. بەڵام هێزی ئێمە لە هەر چوار گۆشەی كوردستاندا ئامادەیە، دەبێت لەژێر چەتری كۆنگرەی كوردستان گەلەكەمان بپارێزین. دۆخی خۆت مسۆگەر بكە. ئەمە بۆ ئێمە ئەركە دەبێت كار بۆ ئەوە بكەین”.

شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران 

لە ساڵی 1925 لەماوەی خەریكبوونی بەریتانیا و فەڕەنسا و كۆمەڵەی گەلان بە كێشەی موسڵ و دیاریكردنی سنووری كۆماری توركیای نوێ لەگەڵ رژێمی پاشایەتی عێراق دا، شۆرشێكی گەورەی نەتەوەی لە باكووری كوردستان لە هەرێمی دیاربەكر (ئامەد) و دەوروپشتی دا بە سەرپەرشتی شێخ سەعیدی پیران بۆ بەدیهێنانی مافەكانی گەلی كورد لەسەربەخۆیی و ئازادی، هەڵگیرسا.

هۆكارەكانی شۆڕش

گرنگترین هۆكارەكانی شۆرش:

1. شۆڕشەكە مۆركی نەتەواییانەی هەبوو، وەك پەچەكردارێك لەبەرامبەر سیاسەتی پڕ لە ستەم و زۆرداری كەمالییەكان دەرهەق بە گەلی كورد، بەتایبەتی دوای پەیمانی لۆزان لە ساڵی (1923ز)، كە نكۆڵییان لە هەموو ئەو بەڵێنانە كرد كە بە كوردییان دابوو، لەوانەش دابینكردنی مافەكانی گەلی كورد بوو لە توركیا.

2. یاسای نوێی دەوڵەیی توركیای كەمالی، تەنها دانی بە بوونی نەتەوەی تورك دادەنا لە توركیا و سەرجەم نەتەوەكانی تریشی بە تورك دانابوو، تەنانەت ناویان لە كورد نابوو توركی چیایی. بەمجۆرە زمانی توركی كرا بە زمانی فەرمی دەوڵەت و زمانی كوردی قەدەغە كرا، هەموو ئەو یانە و رێكخراو و كۆمەڵە و گۆڤارە كوردیانەش كە هەبوون قەدەغەكران.

3. سیاسەتی راگواستن و دەربەدەركردنی كورد لە سەر زەوی باب و باپیرانی بۆ خۆرئاوای ئەنادۆڵ و نیشتەجێكردنی تورك لە شوێنیاندا، هەروەها گرتن و دوورخستنەوە و كوشتنی سەركردە و تێكۆشەرانی كورد.

4. ئەو گوشارە ئابووریەی كەمالییەكان لە كوردستان دا پیادەیان دەكرد، دەستیان بە پیتترین زەویە كشتوكاڵییەكانی كورد داگرت و دەیاندابە تورك، بەمجۆرە تا دەهات جوتیارانی كورد بێ زەویی و بێكار دەمانەوە، بۆیە گرانییەكی گەورە لە كوردستان پەیدابوو، بەتایبەتیش دوای رەوانەكردنی ئەو ژمارە زۆرەی سەربازە توركەكان بۆ كوردستان بۆ ئەوەی پەیوەندی بازرگانی و ئابووری ئەم پارچەیەی كوردستان لەگەڵ بەشەكانی تردا بچپرێنن، وێرای ئەوانەش باج و سەرانەیەكی زۆریان بەسەر خەڵكی كوردستان دا سەپاندبوو. 

سەرەتای شۆڕش

سەركردە نیشتیمانیەكانی كورد لە ساڵی 1924 كۆبوونەوەیەكیان ئەنجامدا، لەو كۆبوونەوەیەدا بڕیاریاندا لە رۆژی جەژنی نەورۆزدا (21ی ئازاری 1925) شۆرش دەستپێبكەن، بەڵام كاتێك هێزێكی كەمالییەكان لە مانگی شوبات دا بەمەبەستی دەست بەسەرداگرتنی كوردستان گەیشتە پیران (بارەگای شێخ سەعید و شۆرشگێڕان)، لە ئەنجامدا شەڕ لەنێوان هەردوولا دەستی پێكرد و كوردەكان توانیان هێزەكەی تورك تێكبشكێنن. بەمجۆرە شۆرش پێش وادەی دیاریكراوی خۆی راگەیەندرا و لە ماوەی دوو هەفتەدا چەندین شاری گەورەی باكووری كوردستان وەك (خەرپووت، دەرسیم، موش، مەلاتییە، بینگۆل، مەلاز گرد، پالو) ئازادكران، دواتر شۆرشگێڕان روویانكردە رزگاركردنی شاری ئامەد و دوای شەڕێكی خوێناوی و كوژرانی ژمارەیەك لە هەردوولا، شارەكە ئازاد كرا. ئازادكردنی ئامەد وای لە ئەنجوومەنی گەورەی نیشتیمانی توركیا كرد، كۆبوونەوەیەك سازبدەن بۆ چۆنێتی لە ناوبردنی شۆرش، بۆ ئەم مەبەستەش ئەم بڕیاراننە درا:

1. حوكمی عورفی لە زۆربەی ویلایەتەكانی خۆرهەڵاتی توركیا (واتە باكووری كوردستان) راگەیاندرا.

2. رەوانەكانی (25) هەزار سەرباز لە رێگای هێڵی شەمەندەفەری سوریا لە باكوری حەلەب، ئەویش دوای ئەوەی فەڕەنسییەكان رێگەیان پێدان و هاوكارییان كرد و سنوری سوریایان لەبەردەم واڵاكردن.

3. ناردنی (9) تیپی پیادە و (9) لیوای تۆپخانە و (3) تیپی سوارە، پێشتریش لە تشرینی یەكەمی ساڵی 1924 (6) تیپی پیادە رەوانەی (قارس و سەعرەت و ماردین و میدیات) كرابوو.

4. بانگێشتكردنی هەموو ئەولاوە توركانەی كە تەمەنیان لە نێوان (20-28) ساڵیدا بوو بۆ خزمەتی سەبازی.

5. دامەزراندنی دادگای سەربەخۆ لە ئامەد و ئەنقەرە و شوێنی تریش، كە هەموو دەسەڵاتێكیان پێدرابوو لە دەركردن و جێبەجێكردنی هەر بڕیار و حوكمێك سەبارەت بە خنكاندن و لەسێدارەدانی شۆرشگێڕان.

6. عیسمەت پاشا ناسراو بە (عیسمەت ئینۆنۆ) كە دۆستێكی نزیك مستەفا كەمال بوو، لە جێگای فەتحی بەگ كرا بە سەرۆك وەزیران، ئەویش هێزێكی تری مەشق پێكراوی چەكی تازەی خۆرئاوایی ناردە كوردستان، ئەم هێزە لە (8) تیپ پێكهاتبوو، ژمارەی سەربازەكانی لە (25) هەزار سەرباز زیاتر بوو، لەگەڵ هەشت فرۆكەی جەنگی. دوای چەندین شەڕ و رووبەڕووبونەوەی شۆرشگێڕانی كورد بەرامبەر لەشكری گەورەی تورك، سەرەنجام بنكەی شۆرشگێران لە (دارەخان) دەستی  بەسەردا گیرا و شێخ سەعید و دكتۆر فوئاد و هاوڕێكانیان بە دیل گیران و هەرهەموویان لە ساڵی (1925) دوای دادگاییەكی رووكەش لە شاری ئامەد لە سێدارەدران.