گەورە بەرپرسانی تورکیا و دەم پارتی جەخت لەوە دەکەنەوە تەنیا چەند ڕۆژێکی ماوە پرۆسەی چەکدانانی پەکەکە دەستپێبکات
سبەی
گەورە بەرپرسانی تورکیا و دەم پارتی جەخت لەوە دەکەنەوە تەنیا چەند ڕۆژێکی ماوە پرۆسەی چەکدانانی پەکەکە دەست پێ بکات، باس لەوەیش دەکرێت دوای تۆمارکردنی کۆد و زانیاریی چەکە ڕادەستکراوەکان بە بەکارهێنانی ئامێری کارەبایی چەکەکان دەسوتێندرێن و لەناو دەبرێن.
دەم پارتی و شاندی ئیمراڵی بەردەوامن لە دیدار و کۆبوونەوەکانیان بۆ سەرخستنی پرۆسەکە و لەگەڵ نزیکبوونەوەی وادەی پرۆسەی چەکدانانی پەکەکە بڕیارە 9ی تەمموز شاندی ئیمراڵی جارێکی دیکە لەگەڵ ڕەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرکۆماری تورکیا کۆ ببێتەوە.
سەرچاوەیەک بە بی بی سی تورکی ڕاگەیاندووە لە کۆبوونەوەی ڕۆژی سێشەممە 1ی تەمووزی 2025 لەگەڵ پەرلەمانتارانی ئاک پارتی ئەردۆغان ڕایگەیاندووە: "پرۆسەکە بەو شێوەیە بەرەوپێش دەچێت کە بەرنامەی بۆ داندراوە و هیچ کێشەیەک دروست نەبووە. دیمەنی یەکەم چەکدانانی پەکەکە لە نزیکترین کاتدا بڵاو دەکرێتەوە".
لای خۆیشیەوە ڕۆژنامەنووسی تورک جان جۆشکون لە ڕۆژنامەی کۆرکوسوس بڵاوی کردووەتەوە کە دیمەنی چەکدانانی پەکەکە لەژێر چاودێری دامەزراوەی هەواڵگریی نیشتمانیی تورکیا (میت) تۆمار دەکرێت و سەرەتا نیشانی ئەردۆغان دەدرێت، دواتر بۆ ڕای گشتی بڵاو دەکرێتەوە.
دوای کۆبوونەوەکەیش عومەر چەلیک، گوتەبێژی ئاک پارتی ڕایگەیاند کە تەنها چەند ڕۆژێکی ماوە پەکەکە چەک دابنێت.
لەو کۆبوونەوەیەدا ئەردۆغان جەختیکردووەتەوە، دوای تۆمارکردنی کۆد و زانیارییەکانی چەکە ڕادەست کراوەکان، بە بەکارهێنانی ئامێری کارەبایی چەکەکان دەسوتێندرێن و لەناو دەبردرێن.
ئەردۆغان لە کۆبوونەوەکەدا هاوشێوەی دەولەت باخچەلی، سەرۆکی گشتیی مەهەپە و گەورە بەرپرسانی دەم پارتی هۆشداری لەوە داوە کەسانێک دەیانەوێت بۆ لەباربردنی پرۆسەکە کاری تێکدەرانە و ئیستیفزازی ئەنجام بدەن و بە پێویستی زانیووە ڕێ لەو کەسانە بگیرێت.
پەرلەمانتارێکی ئاک پارتی کە بەشداری لە کۆبوونەوەکەی ڕۆژی سێشەممەدا کردووە ئاماژە بەوە دەدات کە ئەردۆغان زۆر پێداگیرە لە سەرخستنی پرۆسەکە و دەڵێت: "لە هەڵوێستی دەم پارتی ڕازییە و متمانەی پێ هەیە".
کۆبوونەوەی دووەمی ئەردۆغان و شاندی دەم پارتی
بڕیارە لە درێژەی دیدار و کۆبوونەوەکانیاندا پەروین بوڵدان و میدحەت سانجار، ئەندامانی شاندی ئیمراڵیی دەم پارتی 9ی تەمووز لەگەڵ ڕەجەب تەیب ئەردۆغان کۆ ببنەوە بۆ تاوتوێکردنی پرۆسەکە.
ئەمەیش دوای ئەوە دێت شاندی ئەو ئاراستە سیاسییەی ئێستا دەم پارتی نوێنەرایەتی دەکات دوای تێپەڕینی 13 ساڵ بۆ یەکەمجار و بۆ تاوتوێکردنی پرۆسەکە لە 10ی نیسان لەگەڵ ئەردۆغان کۆبوونەوە.
بڕیارە شاندی ئیمراڵی هەروەها لەگەڵ دەولەت باخچەلی، سەرۆکی گشتیی مەهەپە و ئۆزگور ئۆزەل، سەرۆکی گشتیی جەهەپە کۆببێتەوە.
بە ئەگەری زۆریشەوە دوای ئەم دیدار و کۆبوونەوانەی شاندی ئیمراڵی جارێکی دیکە سەردانی ئۆجەلان دەکاتەوە لە زیندانی دوورگەی ئیمڕاڵی.
لیژنەی پەرلەمانی کەی پێک دەهێندرێت و چ ناوێکی لێ دەندرێت؟
کۆی ئەو پێشهاتانەیش لە کاتێکدایە، هەوڵەکان بەردەوامن بۆ پێکهێنانی لیژنەیەکی پەرلەمانی بە مەبەستی هەموارکردنەوەی یاساکان بە جۆرێک کە زەمینەی یاسایی بۆ چارەسەرکردنی پرسی کوردی بە ڕێگاچارەی ئاشتییانە بڕەخسێنن.
هەر بەم هۆیە و بە هۆی پێداگیری دەم پارتی لەوەی پێویستە لیژنەکە بەر لەوەی پشووی وەرزی پەرلەمان دەست پێ بکات، پشووی وەرزی پەرلەمانی تورکیا دوا خرا کە ساڵانە لە 1ی تەمووزی دەست پێ دەکات و تاکوو 1ی تشرینی یەکەم بەردەوام دەبێت.
جگە لە ئیی پارتی کە پارتێکی نەتەوەیی جیابۆوەیە لە مەهەپە و بە دەست ناکۆکی قوڵی ناوخۆییەوە دەناڵێنێت سەرجەم پارتە کاریگەرەکانی پەرلەمان بە پێویستی دەزانن پرسی کورد لە پەرلەمان چارەسەر بکرێت.
بەڵام ئیی پارتی بە هەموو جۆرێک ڕەتی دەکاتەوە کورد لە تورکیا کێشەی هەبێت و تەنانەت ئامادە نییە پێشوازی لە شاندی ئیمراڵییش بکات.
چاوەڕێ دەکرێت دوای چەکدانانی پەکەکە لیژنەکەی پەرلەمانی تورکیا بە سەرۆکایەتی نومان کورتوڵموش، سەرۆکی پەرلەمانی تورکیا پێک بهێندرێت.
وێڕای ئەو هەنگاوە گرنگانەی نراون بۆ سەرخستنی پرۆسەکە، هێشتا تورکیا و کورد لەسەر ناولێنانی پرۆسەکە هاوڕا نین. تورکیا بە پرۆسەی "تورکیای بێ تیرۆر" و پەکەکە و دەم پارتییش بە پرۆسەی "کۆتاییهێنان بە خەباتی چەکداری" ناوی دەبەن.
سەزای تەمەللی، جێگری سەرۆکی فراکسیۆنی دەم پارتی لە پەرلەمانی تورکیا جەخت لەوە دەکاتەوە قبوڵ ناکەن ناو لە لیژنەکە بندرێت "تورکیای بێ تیرۆر" و دەڵێت: "ئەگەر بڕیارە لیژنەکە بۆ هێنانەدی ئاشتی و دیموکراسی بێت، نابێت ناوێکی لەم جۆرەی لێ بندرێت و قبوڵ ناکەین هیچمان بەسەردا بسەپێندرێت".
لە کاتێکدا دەم پارتی جەخت لەوە دەکاتەوە کە پێویستە ناوێک لە لیژنەکە بندرێت جەخت لە ئاشتی بکاتەوە، کەچی ئاک پارتی ئاماژە بەوە دەدات کە ئاشتی تەنیا لەنێوان دوو دەوڵەتدا بەدی دێت و بەکارهێنانی ئاشتی بۆ پرۆسەکە هەستیارە.
باس لەوە دەکرێت لە ئەنجامی دانوستانی لایەنەکان بە سەرۆکایەتیی سەرۆکی پەرلەمان ناو لە لیژنەکە دەندرێت.
چارەسەری پرسی کورد؛ لە ژوورە داخراوەکانەوە بۆ هەموارکردنەوەی یاساکان
جیاواز لە هەردوو قۆناغی پێشووی پرۆسەی ئاشتی کە دانوستانەکان لە پشت پەردە و بە نهێنی لە نێوان حکومەتی تورکیا و کورددا بەڕێوە دەچوون؛ ئەم جارە پەرلەمانی تورکیا دەکەوێتە جوڵە و بە هەموارکردنەوەی یاساکان، زەمینەی یاسایی دەڕەخسێندرێت بۆ چارەسەرکردنی پرسی کورد. ئەمەش لە کاتێکدا پێگەی کورد لە پەرلەمانی تورکیا بە بەراورد بە هەردوو قۆناغەکەی پێشوو زۆر بەهێزتر بووە.
جگە لە ئیی پارتی کە پارتێکی نەتەوەیی جیابۆوەیە لە مەهەپە و بە هۆی کێشە ناوخۆییەکانیەوە ژمارەی کورسییەکانی لە 43 کورسییەوە کەم بووەتەوە بۆ 29 کورسی، سەرجەم پارتە سیاسییەکانی تورکیا، لەگەڵ ئەوەدان پرسی کورد بە ڕێگاچارەی ئاشتییانە لە پەرلەمانی تورکیا چارەسەر بکرێت و بۆ ئەو مەبەستەیش لیژنەیەک پێکدەهێندرێت کە نوێنەری سەرجەم پارتە سیاسییە خاوەن کورسییەکانیش لەخۆ دەگرێت.
هەرچەند قۆناغی یەکەم (1993) و قۆناغی دووەمی پرۆسەکە (2013-2015)، گفتوگۆ و دانوستانەکان ڕاستەوخۆ لەنێوان حکومەتی تورکیا و جوڵانەوەی کورد لە باکوری کوردستان ئەنجام دەدران، بەڵام جیاواز لە هەردوو قۆناغی پێشوو ئەمجارە، هەر خودی پرۆسەکە بە دەستپێشخەری سەرۆکی گشتیی مەهەپە (پارتی بزوتنەوەی نەتەوەیی)، دەولەت باخچەلی دەستی پێ کردووە کە هاوپەیمانیی ئاک پارتیی دەسەڵاتدارە.
ڕۆژی دووشەممە 19ـی ئایاری 2025 نومان کورتوڵموش، سەرۆکی پەرلەمانی تورکیا ڕایگەیاند کە شوێنی چارەسەرکردنی پرسی کورد هەم لە ڕووی سیاسی و هەم بۆ ڕەخساندنی زەمینەسازیی یاسایی پەرلەمانی تورکیایە.
ئەمەش دوای ئەوە هات دەولەت باخچەلی 18ی ئایار حەوت پێشنیازی خستە ڕوو بۆ پێکهێنانی لیژنەیەک بۆ چارەسەری پرسی کورد لە پەرلەمان کە لە 100 کەس پێک بێت، نوێنەری سەرجەم 12 پارتە سیاسییەکەی پەرلەمان تیایدا بەشدار بن و سەرۆکی پەرلەمان سەرۆکایەتی لیژنەکە بکات.
باخچەلی هاوکات ئاماژەی بەوەیش دا کە پێویستە ئەو بڕیارانەی لیژنەکە دەری دەکات، بە دەنگی زۆرینەی ڕەها پەسەند بکرێن و دواتر وەک پڕۆژەیاسا پێشکەشی سەرۆکایەتیی پەرلەمان بکرێن.
هەر هەمان ڕۆژ ناوەندی ڕاگەیاندنی دەم پارتی لە ڕاگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوە دا کە داوای پێکهێنانی لیژنەیەک دەکەن لە پەرلەمانی تورکیا کە دەسەڵاتی تەواوی پێ بدرێت بۆ چارەسەرکردنی پرسی کورد.
دەم پارتی لە ڕاگەیەندراوەکەیدا هاوشێوەی دەولەت باخچەلی جەختی لەوە کردەوە کە پێویستە نوێنەری سەرجەم ئەو پارتە سیاسییانە لە لیژنەکەدا بەشدار بن کە خاوەن کورسین لە پەرلەمان.
لای خۆشیەوە پەروین بوڵدان، ئەندامی شاندی ئیمڕاڵی و پەرلەمانتاری دەم پارتی پشتیوانی خۆی بۆ داواکارییەکەی دەولەت باخچەلی دەردەبڕێت و دەڵێت: "پێویستە ئەوە بکرێت کە باخچەلی باسی کردووە و دەکرێت گفتوگۆ لەسەر ژمارەی ئەندامانی لیژنەکە بکرێت، بەڵام بە تەواوی پشتیوانی لە پێشنیازەکانی باخچەلی دەکەین بۆ ئەوەی نوێنەری تەواوی پارتە سیاسییەکان تیایدا بەشدار بن و سەرۆکی پەرلەمان سەرۆکایەتی لیژنەکە بکات".
ئەم داواکارییەی باخچەلی گەورە بەرپرسێکی ئاک پارتی هێنایە سەر هێڵ و جەختی لەوە کردەوە تاکوو پەکەکە چەکەکانی ڕادەست نەکات، ناکرێت لیژنەیەکی لەم جۆرە پێک بهێندرێت.
زافەر ساریکایا، یاریدەدەری سەرۆکی گشتیی ئاک پارتی جەخت لەوە دەکاتەوە پێویستە لیژنەیەکی لەم جۆرە دوای ڕادەستکردنەوەی چەکەکان پێک بهێندرێت و دەڵێت: "لەو باوەڕەدام تاکوو چەک دانەندرێن، دەرفەتی ئەوە نابێت لە پەرلەمان باس لە پرۆسەکە بکرێت. ئاک پارتی لەو باوەڕەدایە سەرەتا چەکەکان ڕادەست بکرێن".
لە بەرامبەردا باخچەلی و مەهەپە جەخت لەوە دەکەنەوە بۆ سەرخستنی پرۆسەکە، پێویستە تا زووە لیژنەکە پێک بهێندرێت.
هەرچەند لە هەردوو قۆناغی پێشوو، هەمیشە مەهەپە دژی چارەسەرکردنی پرسی کورد وەستاوەتەوە و لەگەڵ ئەوەدا بووە بە ڕێگاچارەی سەربازی کورد سەرکوت بکرێتەوە و پارتە ئۆپۆزسیۆنەکانیش دژی پرۆسەی چارەسەری وەستاونەتەوە، کەچی جیاواز لە دوو قۆناغی پێشوو، هەم پێگەی کورد لە پەرلەمان بەهێزتر بووە و هەم پارتە سیاسییەکانیش بە بەرەی ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵاتیشەوە لەگەڵ چارەسەرکردنی پرسەکەدان.
جەهەپە کە موستەفا کەمال ئەتاتورک 103 ساڵ لەمەوبەر دایمەزراندووە و خاوەن 135 کورسییە لە کۆی 600 کورسییەکەی پەرلەمانی تورکیا، جەخت لەوە دەکاتەوە چی لە توانایدا بێت دەیکات بۆ چارەسەرکردنی پرسی کورد، هاوکات هۆشدارییش دەدات کە ئەگەر ئەمە بۆ درێژکردنەوەی تەمەنی سیاسی ڕەجەب تەیب ئەردۆغان بێت، کە بەپێی یاسا کارپێکراوەکان ناتوانێت جارێکی دیکە خۆی بۆ پۆستی سەرکۆمار کاندید بکاتەوە، ئەوا لەگەڵیدا نابن.
تاکە پارتی سیاسیی کە خاوەن کورسی بێت لە پەرلەمان و بە هەموو جۆرێک دژی چارەسەرکردنی پرسی کورد بوەستێتەوە، ئیی پارتییە.
ئیی پارتی لە 2017 لەلایەن ژمارەیەک لە سەرکردە جیابۆوەکانی مەهەپە دامەزرێندرا و وێڕای ئەوەی لە هەڵبژاردنە گشتییەکانی 2023، توانی ببێتە خاوەنی 45 کورسی لە پەرلەمان، بەڵام بە هۆی کێشە ناوخۆییەکانیەوە تەنیا 29 کورسی بە دەستەوە ماوە و 14 پەرلەمانتاری سەنگەریان گواستۆتەوە ناو پارتەکانی دیکە.
کۆتاییهێنان بە خەباتی چەکداری
لە 22ـی تشرینی یەکەمی 2024 دەولەت باخچەلی، سەرۆکی گشتیی مەهەپە ڕاگەیاند کە ئەگەر عەبدوڵڵا ئۆجەلان پەکەکە هەڵبوەشێنێتەوە، ئەوا زەمینەسازی دەکەن بۆ ڕێکخستنەوەی یاساکان بە جۆرێک بتوانێت لە مافی هیوا سوودمەند بێت.
ئەمەش لە کاتێکدابوو 25 ساڵ تێپەڕببوو بەسەر زیندانیکردنی ئۆجەلان و دادگای مافی مرۆڤ لە ئەوروپا دوای تێپەڕبوونی ئەو ماوەیە، مافی پێدانی هیوا بە شایستەی ژمارەیەک لەو کەسانە دەزانێت کە بە زیندانیکردنی هەتاهەتایی قورسکراو حوکم دراون 25 ساڵی تەمەنیان لە زیندان بەسەر بردووە، بەم جۆرە بە شێوەیەکی مەرجدار ئازاد دەکرێن.
دواتریش چەندین جار دەولەت باخچەلی جەختی لەسەر داواکارییەکەی کردووە و ئاماژەی بەوە دا لە کاتێکدا داوای ئاشتی بۆ جیهان دەکەن، تورکیا لە هەموو شوێنێک زیاتر پێویستی بە ئاشتییە و بە پێچەوانەی سیاسەتی هەمیشەیی خۆی و پارتەکەی جەخت لە یەکڕیزی کورد و تورک دەکاتەوە.
عەبدوڵڵا ئۆجەلان لە 27ـی شوباتی 2025 بە دەم دەستپێشخەرییەکەوە هات، داوای لە پەکەکە کرد کۆتایی بە خەباتی چەکداری بهێنێت و کۆنگرە ببەستێت بۆ ئەوەی خۆی هەڵبوەشێنێتەوە و ڕەخساندنی زەمینەسازی بۆ ئەمە لەلایەن تورکیاوە بە پێویست زانی.
لە سەرەتای مانگی ئازاریشەوە پەکەکە وەک پابەندبوون بە بانگەوازەکەی ئۆجەلان ئاگربەستی تاکلایەنەی ڕاگەیاند، بەڵام لەو کاتەوە نەک تورکیا هێرشەکانی ڕانەگرتوون بۆ سەر گەریلا، بەڵکو هەزاران هێرشی ئەنجام داوە.
تا ئەم دوایییە گەورەبەرپرسانی پەکەکە جەختیان لەوە دەکردەوە لە شەڕدا ناتوانرێت چەک دابنرێت، پرۆسەکە پێویستی بە ڕەخساندنی زەمینەسازی و نیشاندانی نیازپاکی و کۆتایی هێنانی تورکیایە بە هێرشەکانی و پێویستە خودی ئۆجەلان کۆنگرەی خۆهەڵوەشاندنەوەی پەکەکە بەڕێوە ببات.
9ـی ئایاری 2025 پەکەکە لە ڕاگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوە دا بە شێوەیەکی سەرکەوتوو کۆنگرەی 12ـی لە 5-7ـی ئایار لە دوو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی خۆی لە باشوری کوردستان کە خۆی بە "هەرێمی پاراستنی مەدیا" ناوی دەبات بەستووە، بەڵام بە هیچ جۆرێک باسی لەو بڕیارانە نەکرد کە لە کۆنگرەکەدا دراون.
ڕۆژی دووشەممە 12ـی ئایاری 2025 پەکەکە لە ڕاگەیەندراوێکدا و وەک بە دەمەوەهاتن بۆ بانگەوازەکەی ئۆجەلان بڕیاری دا کۆتایی بە خەباتی چەکداریی بهێنێت، چەک دابنێت و خۆی هەڵبوەشێنێتەوە.