سه‌رژمێریی 1957ـی عێراق و گرنگییه‌كه‌ی بۆ كورد له سه‌رژمێریی 2024دا
- به‌شداریكردنی كوردانی ناوچه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێم له سه‌رژمێریی 2024ـی دانیشتوواندا، به گرنگ داده‌نرێت.
- سه‌رژمێریی ساڵی 1957ـی دانیشتووانی عێراق به زانستییانه‌ترین و بابه‌تییانه‌ترین سه‌ژمێریی دانیشتووان داده‌نرێت له كۆی ئه‌و نۆ سه‌رژمێرییه‌ی پێشووتر كراون.
پەیکەری پێشمەرگە لە کەرکوک - پێش روداوەکانی 16ی ئۆکتۆبەر
سبه‌ی
له‌م سه‌روبه‌نده‌ی ئه‌نجامدانی سه‌رژمێریی دانیشتوواندا، پرسێك بووه‌ته یه‌كێك له باسه گه‌رمه‌كان، ئه‌ویش لایه‌نه ئه‌رێنی و خاڵه به‌هێزه‌كانی پرۆسه‌ی سه‌رژمێریی ساڵی 1957ـی دانیشتووانی عێراقه كه به زانستییانه‌ترین و بابه‌تییانه‌ترین سه‌ژمێریی دانیشتووان داده‌نرێت له كۆی ئه‌و نۆ سه‌رژمێرییه‌ی له مێژووی وڵاته‌كه‌دا كراون.
به‌شداریكردنی كوردانی ناوچه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێمیش له سه‌رژمێریی 2024ـی دانیشتوواندا، به گرنگ داده‌نرێت بۆ دیاریكردنی چاره‌نووسی ناوچه‌كانیان، به‌و پێیه‌ی سه‌رژمێریی ساڵی 1957 ده‌كرێت به بنه‌ما بۆ جیاكردنه‌وه و دیاریكردنی نه‌ته‌وه‌كان.
بۆچی سه‌رژمێریی 1957 به‌و جۆره ئه‌رێنییه هه‌ڵسه‌نگاندنی بۆ ده‌كرێت؟
سەرژمێریی ساڵی 1957ـی دانیشتووانی عێراق لە 12ـی تشرینی یه‌كه‌می ئه‌و ساڵه‌دا ئەنجامدرا و زۆرترین زانیاریی تێدا کۆکرابووەوە له‌باره‌ی ژمارەی دانیشتووان، جۆری ڕەگەزیان، نه‌ته‌وه، هێزی کار، هه‌ڵگرانی بڕوانامه‌ی خوێندن، نەخوێندەواران و ته‌واوی زانیارییه‌كانی دیكه‌ی په‌یوه‌ست به دۆخی ئابوریی دانیشتووان.
جیاواز له‌و سه‌رژمێرییه، ئه‌و هه‌شت سه‌رژمێرییه‌ی دیكه كه له ساڵانی (1920، 1927، 1934، 1947، 1967، 1977، 1987 و 1997)ـدا بۆ دانیشتووانی عێراق كراون، به ورد و دروست دانانرێن، به‌و پێیه‌ی هه‌ندێكیان نه‌گه‌یه‌ندراون به دوا قۆناغ و ئه‌نجامی كۆتایی، به‌شێكیشیان داتا و زانیاریی ورد و دروستیان له‌باره‌ی دانیشتووانه‌وه كۆنه‌كردووه‌ته‌وه.
ئه‌گه‌رچی سه‌رژمێریی ساڵی 1957 لە سەردەمی دەسەڵاتی پاشایەتیدا كرا و سەرباری نزمیی ئاستی هۆشیاریی بەشێک لە دانیشتووان کە زۆرینەیان ناسنامە و ڕەگەزنامەیان نەبوو، تەنانەت ساڵی لەدایکبوونیان نەدەزانرا بە تایبەتیی دانیشتووانی ناوچە دوورەدەستەکان و نەبوونی ئامێری پێشکەوتوو و کەرەستەی جیاکردنەوە و پۆلێنکردنی زانیارییه‌كان و ئه‌نجامدانی سه‌رژمێرییه‌كه بە ڕێژەی 100% بە دەست و به‌بێ به‌كارهێنانی ئامێر، سه‌رباری هه‌موو ئه‌وانه سه‌رژمێریی ساڵی 1957 سەرکەوتنی گەورەی بەدەستهێنا و بووە بناغەیەکی گەورە بۆ عێراق لە ڕووی ئامار و داتاوە.
بۆچی به‌شێك له هاوڵاتییان 1/7 به ڕۆژی له‌دایكبوونیان دیاریكراوه؟
لە سەرژمێریی ساڵی 1957ـی دانیشتووانی عێراقدا، کاتێک فەرمانبەرانی حکومی بۆ ئەنجامدانی سەرژمێرییەکە سەردانی ماڵانیان ده‌كرد، زیاتر لە 70%ـی دانیشتووان زانیارییان له‌باره‌ی ڕۆژ و ساڵ و مانگی لەدایکبوونیانه‌وه نەبوو، دوای گفتوگۆ و ڕاگۆڕینەوەی زۆرینەی شارەزایانی بواری کۆمەڵایەتی و دانیشتووان، حکومەتی عێراق بڕیاری دا ئەو کەسانەی کە ڕۆژ و مانگی لەدایکبوونیان نازانن، ڕۆژی 1/7 وەک ڕۆژی لەدایکبوونیان دیاریبكرێت.
كورد و كه‌ركوك له سه‌رژمێریی 1957ـدا
له سەرژمێریی ساڵی 1957ـی دانیشتووانی عێراقدا، له كۆی شه‌ش ملیۆن و 536 هه‌زار و 109 كه‌س كه كۆی دانیشتووانی عێراقیان پێكده‌هێنا، دانیشتووانی كه‌ركوك 388 هه‌زار و 829 كه‌س بوون و ڕێژه‌ی 5.9%ـی دانیشتووانی عێراقیان پێكهێناوه.
به‌پێی سه‌رژمێرییه‌كه‌ی ساڵی 1957، ژماره‌ی كورد له كه‌ركوك 187 هه‌زار و 593 كه‌س بوون و ڕێژه‌ی 48.2%ـی دانیشتووانی پارێزگاكه‌یان پێكهێناوه. عه‌ره‌ب 109 هه‌زار و 620 كه‌س بوون و ڕێژه‌ی 28.2%ـی دانیشتووانی پارێزگاكه‌یان پێكهێناوه. توركمان 83 هه‌زار و 371 كه‌س بوون و ڕێژه‌ی 21.4%ـی دانیشتووانی پارێزگاكه‌یان پێكهێناوه. كلدانی و سریانه‌كانیش ژماره‌یان هه‌زار و 605 كه‌س بووه و ڕێژه‌ی 0.4%ـی دانیشتووانی پارێزگای كه‌ركوكیان پێكهێناوه. جووه‌كان 123 كه‌س بوون و 0.03%ـی دانیشتووانی پارێزگاكه‌یان پێكهێناوه و ئه‌وانی دیكه‌ش سه‌ر به نه‌ته‌وه و وڵاتی دیكه بوون و نیشته‌جێی كه‌ركوك بوون و ژماره‌یان شه‌ش هه‌زار و 545 كه‌س بووه، پێكه‌وه ڕێژه‌ی 1.77%ـی كۆی دانیشتووانی پارێزگاكه‌یان پێكهێناوه.
گرنگیی سه‌رژمێریی 2024ـی دانیشتووان بۆ كورد و ناوچەکانی 140
سه‌رباری ئه‌وه‌ی له سه‌رژمێریی ئه‌مساڵی دانیشتوواندا، نه‌ته‌وه‌ی كه‌سه‌كان تۆمارناكرێت و دیاریی ناكرێت هاوڵاتییه‌كه سه‌ر به كام نه‌ته‌وه‌یه، هێشتاش به سه‌رژمێرییه‌كی گرنگ بۆ كوردانی ناوچه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێمی كوردستان و دیاریكردنی ژماره‌یان داده‌نرێت، به‌و پێیه‌ی له دوای سه‌رژمێرییه گشتییه‌كه‌ی ساڵی 1957ـی دانیشتووانی عێراقه‌وه، له‌و چوار سه‌رژمێرییه‌ی كه له ساڵانی (1967، 1977، 1987 و 1997)ـدا ئه‌نجامدراون، ژماره‌ی كوردانی كه‌ركوك و ناوچه‌كانی دیكه‌ی سنووری مادده‌ی 140ـی ئێستای ده‌ستور به شێوه‌یه‌كی بابه‌تییانه و ڕاسته‌قینه دیارینه‌كراوه، به تایبه‌ت دوایین سه‌رژمێریی دانیشتووان كه له ساڵی 1997ـدا كرا.
له سه‌رژمێرییه‌كه‌ی ساڵی1997ـدا به‌هۆی گۆڕینی پێكهاته‌ی دانیشتووانی كه‌ركوك و ناوچه‌كانی دیكه و په‌یڕه‌وكردنی سیاسه‌تی به عه‌ره‌بكردنه‌وه، ژماره‌ی كورد له كه‌ركوك گۆڕانكارییه‌كی گه‌وره‌ی به‌سه‌ردا هێنرا و 21%ـی دانیشتووانی پارێزگاكه‌یان پێكده‌هێنا، له كاتێكدا عه‌ره‌ب به‌هۆی هاورده‌كردنی ده‌یان هه‌زار كه‌سیان له ناوچه‌كانی ناوه‌ڕاست و باشوری عێراقه‌وه ڕێژه‌یان له كه‌ركوك بۆ 72% به‌رزبووبووه‌وه، توركمانیش له‌و سه‌رژمێرییه‌دا 7%ـی دانیشتووانی پارێزگای كه‌ركوكیان پێكده‌هێنا.
ئێستاش سه‌رباری ئه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌ی هاوڵاتیی له سه‌رژمێریدا ده‌ستنیشان ناكرێت، ئه‌وا به‌شداریكردنی هاوڵاتییانی ناوچه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێمی كوردستان له‌م سه‌رژمێرییه‌دا و گه‌ڕانه‌وه‌ی ئه‌و هاوڵاتییه كوردانه‌ی كه خه‌ڵكی ئه‌و ناوچانه‌ن و ژماره‌یان زیاتر له 200 هه‌زار كه‌سه و نیشته‌جێی شار و ناوچه‌كانی دیكه‌ن، هه‌روه‌ها به‌شداریكردنیان له سه‌رژمێریدا له زێدی خۆیانه‌وه، ڕۆڵی ده‌بێت له دیاریكردنی ڕێژه‌ی كورد له‌و ناوچانه‌دا، به‌وپێیه‌ی له‌سه‌ر داواكاریی كورد، ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق بڕیاریداوه داتا بنچینه‌ییه‌كانی سه‌رژمێرییه‌كه‌ی ساڵی 1957 كه په‌یوه‌ستن به نه‌ته‌وه‌وه، له سه‌رژمێریی 2024ـدا له‌به‌رچاوبگیرێن.
دارا ڕەشید وەزیری پلاندانانی هه‌رێمی كوردستان ده‌ڵێت :"یەکەم جارە لە دوای پەسەندکردنی دەستوورەوە لە ساڵی 2005ـەوە ڕێککەوتنی لەو شێوەیە بکرێت کە سەرژمێریی 1957 بکرێتە بنەما بۆ ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم و ماددەی 140، یەکێک لە گرنگییەکانیشی ئەوەیە بووەتە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق کە هێزی یاسایی هەیە و سەرجەم لێکەوتەکانی دیکەی سەرژمێرییەکانی عێراق بە تایبەتی سەرژمێریی 1997 ڕەشدەکاتەوە و سەرژمێریی 2024 لە ناوچە کوردستانییەکان لەسەر بنەمای 1957 دەبێت، ئەوەی باوک و باپیری لەو ساڵەدا لە ناوچە کوردستانییەکان بووە دەگەڕێتەوە سەر تۆماری 1957 و تۆمارێكی تایبەت دەکرێتەوە بۆ سەرژمێریی ئەو ناوچانە".
به‌پێی وته‌ی وه‌زیری پلاندانان، دوای تەوابوونی پرۆسەی سەرژمێریی گشتی، لە لایەن هەردوو وەزارەتی پلاندانانی عێراق و هەرێمی کوردستانەوە، ئەو تۆمارە تایبەتە دەکرێتە بنەما بۆ ئەو ناوچانە و بەراورد دەکرێن و ئەوە بە "دەستکەوتێکی گەورە بۆ پێکهاتە ڕەسەنەکانی ئەو ناوچانە" دەزانێت و ده‌ڵێت، "سەرجەم مافەکانیان بۆ دەگەڕێتەوە، چونکە دوای ساڵی 1957 بە تەرحیل و تەعریب ئەو ناوچانە شێوێندراون".