سیاسەتی نەوتیی؛ ئەو سەرئێشە درێژخایەنەی پەیوەندیەكانی هەولێر و بەغدادی ژەهراوی كردووە

سبەی

قەیرانی نەوت و وزە لەنێوان هەولێر و بەغداد، ئەوەی تێپەراندووە كە ناكۆكییەكی تەكنیكی بێت لەبارەی داهاتەوە، بەڵكو سەرئێشەیەكی قوڵی دروستكردووە لە پەیوەندی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵی لە بەغداد.

بەهۆی نەبوونی یاسایەكی یەكگرتوو بۆ وزە و نەوت و غاز، لەگەڵ دابەشبوونی سیاسی، وایكردووە سامانی نەوت و وزەكانی دیكە لەبری ئەوەی ببێتەهۆی خۆشگوزەرانی بووەتە ئامڕازێك بۆ ململانێ كە یەكڕیزی لایەنە عێراقیەكانی تێكداوە.

لەسایەی ناڕوونی دەستوری و دژیەكی بەرژەوەندییە ئابورییەكان و تەماحی هەرێمایەتی، جارێكی دیكە قەیرانی نەوت و وزە لەنێوان هەولێر و بەغداد بووەتە بابەتی یەكەم، ئەمەش لەدوای رووخانی رژێمی بەعس لە ساڵی 2003 ەوە لە عێراق سەریهەڵداوە.

دەستوری 2005 ی عێراق دەسەڵاتی داوەتە هەرێمەکان؟

دەستوری 2005 ی عێراق، دەسەڵاتی فراوانی داوەتە هەرێمەكان، بەتایبەت ماددەی 112 كە باس لە ئیدارەدانی هاوبەشی نەوت و غاز دەكات لەنێوان حكومەتی فیدراڵی وهەرێمەكان، ماددەی 115 لەوە زیاتریش دەڕوات، ئەگەر ناكۆكی لەسەر دەسەڵاتەكان هەبوو ئەولەویەت دەداتە هەرێمەكان.

 جیاوازی بۆ لێكدانەوەی ماددەكانی دەستور ساڵانێكە مشتومڕی دروستكردووە

بەڵام جیاوازی بۆ لێكدانەوەی ماددەكانی دەستور ساڵانێكە مشتومڕی دروستكردووە، بەتایبەت كاتێك حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ یەكەمجار لەساڵی 2007 گرێبەستی لەگەڵ چەند كۆمپانیایەك واژۆكرد و لە 2013 بڕیاریدا نەوت لە رێگەی توركیاوە بفرۆشێت، بەمەش دەسەڵاتەكانی بەغدادی تێپەراند.

بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی

لە شوباتی 2022 دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاریدا بە نادەستوری بوونی فرۆشتنی نەوت و غاز لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە، گرێبەستەكانی نەوتی هەرێمی لەگەڵ كۆمپانیاكان بە پوچەڵ ناوبرد.

لەكاردانەوەشدا، توركیا هەناردەكردنی نەوتی لە رێگەی بۆری جەیهان راگرت، ئەمەش بووە گورزێكی ئابوری گەورە لە هەرێمی كوردستان، زیانەكەی بەوتەی وەزارەتی سامانە سروشتیەكانی هەرێمی كوردستان مانگانە ملیارێك دۆلار بووە.

حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیارەكەی بە سیاسی ناوبرد، راشیگەیاند دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لەساڵی 2005 ەوە نادەستورییە، دووبارە جەختیشی لەمافی خۆی كردەوە بۆ ئیدارەدانی سەرچاوە سروشتیەكان.

لە 85% زیاتری داهاتی هەرێم پشتی بە نەوت بەستووە، بەوەش هەركاتێك قەیرانێك لەفرۆشتن و نرخی نەوت دروست ببێت گورزێكی گەورەی بەردەكەوێت، بەوهۆیەوە حكومەتی هەرێم لەهەوڵدایە سەرچاوەكانی داهات جۆراوجۆر بكات، ئەمەش چەندین جار مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاندووە. ئەمە بۆ حکومەتی عێراقیش هەمان شتە.

دوو گرێبەستە نوێیەکە

سەرۆكی حكومەت لە ئایاری 2025 سەرپەرشتی واژۆكردنی دوو رێككەوتنی لە بواری وزە كرد، كە بەهاكەی زیاترە لە 110 ملیار دۆلار، ئەوەش لەگەڵ دوو كۆمپانیای ئەمەریكی و لەمیانی سەردانێكی بۆ واشنتن كە چەند وەزیرێكی لەگەڵ بوو.

بەوتەی راوێژكارێكی ئابوری لە ئەنجومەنی وەزیران كە قسەی بۆ "رۆژنامەی عەرەب" كردووە، "قەیرانی نەوت زەنگێكی ئاگاداركردنەوەی قورس بوو، كە وایكرد بە ئاگابێینەوە و نابێت چیتر تەنها پشت بە نەوت ببەستین".

بەغداد هێشتا سورە لەسەر ئەوەی كە سامانە سروشتیەكان پێویستە لەلایەن خۆیەوە ئیدارە بدرێن، بۆ ئەوەی گرەنتی دادپەروەرانە دابەشكردنی بەسەر پارێزگاكاندا بكرێت، لەبەرامبەردا حكومەتی هەرێم، حكومەتی فیدراڵی بەوە تۆمەتبار دەكات پابەندییە داراییەكانی بەرامبەر هەرێمی كوردستان جێبەجێ ناكات".

"ناكرێت زیاتر لە دەسەڵاتێك هەبێت مامەڵە بە نەوتەوە بكات"

وتەبێژی حكومەتی عێراق دەڵێت "ناكرێت زیاتر لە دەسەڵاتێك هەبێت مامەڵە بە نەوتەوە بكات، ئەو سەرچاوانە موڵكی هەموو عێراقییەكانن".

بەڵام حكومەتی هەرێم وەڵامی دایەوە و رایگەیاند "ئەوەی بەغداد لەرێگەی بڕینی مافە دەستوریەكانمانەوە زەوتی دەكات، لەرێگەی سەرچاوە تایبەتەكانەوە بەدەستی دەهێنین".

سەرئەنجام روونە، ئەوەی لەو نێوەندەدا زیانی كردووە، مووچەخۆران و فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستانن، كە بەهۆی ناكۆكیەكانی هەرێم و بەغدادەوە، مووچەیان دوادەكەوێت، واتە باجی قوڵبوونەوەی ناكۆكیەكانی نێوان هەرێم و بەغداد، خەڵكی هەرێمی كوردستان دەیدەن.

چەندین ساڵە گفتوگۆ هەیە و رێککەوتنەکان درێژە ناکێشن

لە ساڵی 2007 ەوە چەندین جار گفتوگۆ لەنێوان هەرێمی كوردستان و بەغداد ئەنجام دراوە، هەرچەندە ئەو گفتوگۆیانە چەند رێككەوتنێكیشیان لێكەوتووەتەوە، بەڵام هیچ كات جێبەجێكردنەكەی چەند مانگێكی تێپەڕ نەكردووە. ئێستاش كە فشاری ناوخۆیی و دەرەكیی هەیە، هەماهەنگی نێوان هەولێر بەغداد بووەتە شتێكی پێویست، بەڵام بەهۆی نەبوونی متمانەی سیاسی لە عێراق و پێكنەهێنانی حكومەتی نوێ لە هەرێم، وایكردووە كێشەكان بە هەڵپەسێردراوی بمێننەوە، هێزە دەرەكییەكانیش بەردەوامن لەوەی ناسەقامگیری دۆخەكە بقۆزنەوە بۆ زیاتركردنی هەژموونیان.

لەم ساڵانەی دواییدا بەكارهێنانی نەوت وەك چەكێك لەنێوان "هاوبەشەكان" دا زیاتر لە بەكارهێنانی چەكی راستی كاریگەری هەبووە.

لە دڵی ناكۆكییە نەوتییەكانی نێوان هەولێر و بەغداد، میراتێكی درێژخایەنی گومان و بێمتمانەیی هەیە، كە ئاڵۆزییە سیاسی و مێژووییەكان چەند دەیەیەكە بوونەتە هۆكاری، بەوهۆیەوە پەیوەندیەكانی حكومەتی فیدراڵی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەر بنەمای متمانەی دامەزراوەیی بنیات نەنراوە، بەڵكو لەسەر بنەمای لێكتێگەیشتنی بارودۆخەكە بووە، كە زۆربەی كات لەیەكەم تاقیكردنەوەی راستەقینەدا شكست دەهێنێت، بەتایبەت كاتێك قەیرانێكی ئابوری یان گۆڕانكارییەكی سیاسی روودەدات.

داواكارییەكانی كورد بۆ كۆنترۆڵكردنی سەرچاوە سروشتیەكانی بۆ پێش 2003 دەگەڕێتەوە، ئەمەش پێش دامەزراندنی سیستەمی نوێی دەسەڵاتە لە عێراق، لە ساڵی 1991 ەوە حكومەتی هەرێم لەژێر سایەی پارێزبەندی نێودەوڵەتیدا دامەزراوە.