لەدادگاى فیدراڵییەوە بۆ نەوت؛ هەرێم و بەغداد بە رێگەیەکى کۆن هەوڵى چارەسەرى کێشەى مووچە دەدەن

سبەى

چاوەکان لەسەر چارەسەرى کێشەى مووچەى فەرمانبەرانى هەرێمى کوردستان جارێکى تر دەگەڕێتەوە سەر چارەسەرى کێشەى نەوت لەنێوان هەرێم و بەغداد، دواى ئەوەى دادگاى فیدراڵى هیچ بڕیارێکى نەدا بۆ چارەسەرى کێشەکە و کارەکانى پەکیکەوت.

حکومەتى عێراق لە رێگەى ناردنى دوو شاندەوە بۆ هەرێمى کوردستان، هەوڵى چارەسەرى کێشەى مووچەى فەرمانبەرانى هەرێمى کوردستان دەدات کە دواى بڕیارەکەى وەزیرى دارایی عێراق لە 28 ى ئایار بۆ راگرتنى ناردنى مووچە قوڵتر بووەتەوە، ئەوەش دواى ئەوەى کارەکانى دادگاى فیدراڵى پەکیکەوت بەهۆى کێشەى ناوخۆیی و دەستلەکارکێشانەوەى نۆ ئەندامییەوە، لەکاتێکدا هەرێم و بەغداد چاوەڕوانى بڕیارى دادگا بوون بۆ چارەسەرى کێشەکە. 

یەکێک لە شاندەکان تەکنیکییە، ئەوەى دیکەش شاندێکى باڵایە کە لە نوێنەرانی ئەنجومەنی باڵای ئابوریی عێراق و بریكاری وەزارەتی نەوت و چاودێری دارایی عێراق پێكدێت، لەگەڵ نوێنەرانی كۆمپانیای سۆمۆ و نەوتی باكور.

گفتوگۆ و دانوستانەکانى ئەمجارە خۆى لە چارەسەرى کێشەى نەوتى هەرێم دەبینێتەوە، کە زیاتر لە دوو ساڵە هەناردەکردنى راگیراوە، لەکاتێکدا دانوستانەکانى چەند مانگى رابردووى هەردولا لەو بارەیەوە شکستیان هێنا.

موسەننا ئەمین ئەندامى پەرلەمانى عێراق لە فراکسیۆنى یەکگرتوو بە “سبەى” راگەیاند، چارەسەرى ئەو کێشەیە پێویستى بە رێککەوتن نییە بەڵکو پێویستى بە جێبەجێکردنى بڕیارى دادگاى فیدراڵییە کە بە روونى گرەنتى مووچەى فەرمانبەرانى هەرێمى کوردستانى کردووە، بەڵام کاتێک سیاسییەکان بڕیارەکە جێبەجێ ناکەن پەنا بۆ رێککەوتن دەبەن، لەکاتێکدا بڕیارێکى روونى دادگا هەیە لەو بارەیەوە.

وتیشى “بڕیارەکە روونە و پێویستە هەردوو حکومەتى هەرێمى کوردستان و عێراق جیبەجێ بکەن، بەڵام حکومەتى هەرێم پێوەى پابەند نەبووە و نەوت و داهاتى نانەوتى رادەستنەکردووە، سەربارى رەتکردنەوەى تەوتینى مووچە”.

سەبارەت بەوەى هیوا ماوە دادگاى فیدراڵى بڕیار لەو بارەیەوە بدات، موسەننا ئەمین باسى لەوەکرد، دادگا خۆى لە ئێستادا کێشەى هەیە، بەڵام هەر دەبێت پێکبهێنرێتەوە، چونکە ئەگەر پێنکنەهێنرێتەوە کێشە بۆ هەڵبژاردنیش دروست دەبێت کە بڕیارە لەکۆتایی ئەمساڵ بەرێوەبچێت.

رونیشیکردەوە، “لەئەگەرى پێکهێنانەوەیدا چاوەڕواندەکرێت دادگا تەفسیرێک بۆ جێبەجێکردنى بڕیارەکەى لەبارەى مووچەى فەرمانبەرانى هەرێم دەربکات، هەرچەندە بڕیارەکە روونە و پێویستە وەک خۆى جێبەجێ بکرێت“.

 رۆژى 21 ى شوباتى 2024 دادگاى فیدراڵى دواى چەند دانیشتنێک سکاڵایەکى یەکلاکردەوە و مووچەى فەرمانبەرانى لە ناکۆکییە سیاسییەکان جیاکردەوە و هەردوو سەرۆک وەزیرانى عێراق و هەرێمى پابەندکرد بە تەوتینى موچەى سەرجەم موچەخۆرانى هەرێم لە بانکە حکومییەکانى عێراق.

بڕیارەکە لەدواى دەرچوونى بەبڕیارێکى مێژویی دانرا لەلایەن بەشێکى زۆر لە موچەخۆران و لایەنە سیاسییەکانەوە، بەڵام لەلایەن حکومەتى هەرێمەوە پێشوازى لێنەکرا و جەختیکردەوە کە هەر پڕۆسەیەکى لەو شێوەیە دەبێت لە رێگەى هەرێمەوە بێت، بۆ ئەوەش جەختى لەپڕۆژەى هەژمارى من کردەوە لەجیاتى تەوتینى موچە.

ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمى کوردستان لە كۆبوونەوەی چوارشەممەی رابردوویدا جەختى لە رێککەوتن لەگەڵ بەغداد کردەوە بۆ چارەسەرى کێشەى مووچە، دواى ئەوەى لە راپۆرتى وەزارەتى دارایی  تایبەت بە هەڵسەنگاندنى بارودۆخى دارایی دەرکەوت كە ناتوانرێت بە داهاتی ناوخۆ مووچە دابەش بکرێت.

دواى کۆبوونەوەکە، مەسرور بارزانی سەرۆکى حکومەتى هەرێمى کوردستان رایگەیاند "ئێمە بژاردەی دیكەمان لەبەردەستە لە ئەگەری نەگەیشتن بە رێككەوتن و هەوڵی چارەسەركردنی کێشەکە دەدەین، ئێمە ئامادەین لە ڕێگەی كۆمپانیا سۆمۆوە نەوت هەناردە بكەینەوە".

ناسر هەرکى ئەندامى خولى پێشووى پەرلەمانى عێراق لە فراکسیۆنى پارتى بۆ “سبەى” ئاماژەى بەوەدا، کێشەى سەرەکى لە ئێستادا پەیوەندى یە کرێی کۆمپانیا نەوتییەکانەوە هەیە، نەک حکومەتى هەرێم، پێویستە بەغداد کۆمپانیا نەوتییەکان رازى بکات، تا هەناردەى نەوت دەستپێبکاتەوە و کێشەکە بەرەو چارەسەر بڕوات.

وتیشى "ئەگەر نیازپاکى هەبێت لەلایەن بەغدادەوە، گفتوگۆ و دانوستانەکان دەگەنە ئەنجام، بە پێچەوانەوە گفتوگۆکان ناگەنە ئەنجام".

حکومەتى عێراق لە هەموارى یاساى بودجە تێچووى بەرهەمهێنانى نەوتى لە هەرێمى کوردستان بۆ 16 دۆلار بەرزکردووەتەوە، بەڵام ئەوە کۆمپانیاکانى رازینەکردووە کە داواى خەرجکردنى قەرزە کەڵەکەبووەکان و گرەنتى شایستە داراییەکانیانى ئێستا و داهاتوو، پاراستنى گرێبەستە نەوتییەکانیان دەکەن.

راگرتنی نەوتی هەرێم

رۆژی 25ـی ئازاری ساڵی 2023، هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بە بڕیاری دادگای ناوبژیوانیی پاریس راگیرا، بەو پێیەی عێراق لە سكاڵایەكیدا لەو دادگایە، توركیای تۆمەتباركردبوو بە پێشێلكردنی "رێككەوتننامەی هێڵی گواستنەوەی نەوت"ـی ناسراو بە (كەركوك – جەیهان) كە ساڵی 1973 لە نێوان هەردوو وڵاتدا واژوكراوە.

حكومەتی عێراق لە دادگای ناوبژیوانیی پاریس رایگەیاندبوو، توركیا بەبێ گەڕانەوە بۆ بەغداد، نەوتی هەرێمی كوردستانی گواستووەتەوە بۆ بەندەری جەیهان و لەوێوە نەوتەكە بە كەمتر لە نرخی خۆی (كە بە تێكڕا 10 دۆلار كەمتر بوو بۆ هەر بەرمیلێك) فرۆشراوە.

جگە لە راگرتنی هەناردەكردنی نەوت، عێراق داوای قەرەبووكردنەوەی لە توركیا دەكرد، دادگاش ئەنقەرەی پابەندكرد 1.5 ملیار دۆلار بدات بە بەغداد.

راگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان لە رێگەی بۆرییەوە، دوای زیاتر لە نۆ ساڵ لە هەناردەكردنی نەوت بوو، بەو پێیەی سەرەتای مانگی كانونی دووەمی ساڵی 2014 بۆ یەكەمین جار نەوتی هەرێمی كوردستان لە رێگەی بۆرییەوە هەناردەی دەرەوە كرا.

نەوتەكە بۆ ماوەی نۆ ساڵ و سێ مانگ دەگەیەندرایە بەندەری جەیهانی توركیا و لەوێوە رەوانەی بازاڕەكانی جیهان دەكرا كە لە ساڵانی كۆتایی پرۆسەكەدا، ئەو نەوتەی هەناردە دەكرا بڕەكەی 400 هەزار بەرمیلی رۆژانە بوو.

داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان

لەدوای راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم، داهاتی نەوتی و نانەوتی هەرێمی كوردستان بە تەواوەتی روون نییە، بەڵام بەپێی راپۆرتی دیوانی چاودێری دارایی عێراق و ئەو زانیارییانەی پێشتر بەرپرسانی حكومەتی هەرێم دركاندوویانە، داهاتی ناوخۆ بە بێ داهاتی نەوت زیاترە لە 300  ملیار دۆلار، هەرچەندە ئەو داهاتە بەشێكی مانگانە بە شێوەی كاش ناگەڕێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی، داهاتی نەوتیش كە ئێستا بەغداد، هەرێمی كوردستان بەوە تۆمەتبار دەكات روون نییە. جگە لەوەی هاوپەیمانان مانگانە 20 ملیار دینار وەك هاوكاری دەدەنە وەزارەتی پێشمەرگە.

مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان، چاوەڕوان بوون پێش جەژنی قوربان مووچەی مانگی پێنج (ئایار) وەربگرن، هاوشێوەی چەند مانگی پێشوو لە چاوەڕوانی هات و نەهاتی مووچەدا هێڵرانەوە، تا ئەوەی لە كۆتایی مانگی ئایار، تەیف سامی وەزیری دارایی عێراق بە نوسراوێك بۆمبەكەی تەقاندەوە و راگەیاند: ئامادەنییە چیتر مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان بنێرێت.

بەپێی نوسراوەكەی وەزارەتی دارایی عێراق كە رۆژی (28ـی ئایاری 2025) بە واژۆی تەیف سامی ئاڕاستەی وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان كراوە، تەرخانكراوی دارایی هەرێم بەڕێژەی 12.67 لە یاسای بودجەی سێ ساڵی كۆتایی هاتووە، بەو پێیەی بڕی 13 ترلیۆن و 547 ملیار دیناری رادەستكراوە لەكۆی خەرجی كردەیی.

لەكاتێكدا هەرێمی كوردستان لەكۆی 19.9 ترلیۆن دیناری داهاتی نەوتی و نانەوتی لە ساڵی 2023ـەوە تا مانگی نیسانی ئەمساڵ، تەنها 598.5 ملیار دیناری رادەستی بەغداد كردووە.

لەبەرامبەردا وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان، رێكارەكانی عێراق بۆ دەستنیشانكردنی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان پاڵپشت بە خەرجی بەكاربردن بە دژی دەستور ناوبرد و لە رونكردنەوەیەكدا رایگەیاند: لە كۆی نزیكەی 13 تریلیۆن و 334 ملیار و 587 ملیۆن دیناری پشكی هەرێم بۆ ساڵی دارایی 2025، بەغداد بڕی 4 تریلیۆن و 223 ملیار و 625 ملیۆن و 165 هەزار دیناری ناردووە، ئەوەی كە لە ئەستۆی عێراق ماوەتەوە، 9 تریلیۆن و 110 ملیار و 961 ملیۆن و 835 هەزار دینارە.

دواین مووچە كە بەغداد ناردی

دوایین مووچە كە بە فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان درا، مووچەی مانگی نیسان بوو كە رۆژی 14ـی ئایاری 2025 و بە سێ رۆژ بەسەر سەرجەم وەزارەت و دەستەكان و خانەنشینان دابەشكرا، مووچەی مانگی ئازاریش لە 27ـی ئازار بەهەمان شێوە بە سێ رۆژ دابەشكرا، مووچەی مانگی شوباتیش لە 31ـی ئازار و بە چوار رۆژ دابەشكرا، مووچەی مانگی كانوونی دووەمیش لە 5ـی شوباتی 2025، دابەشكرا.

بەڵێنەكان زۆریان نەخایاند

رۆژی 3ـی شوباتی 2025، وەزارەتی دارایی و ئابوری هەرێمی كوردستان رایگەیاند: شاندی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵ لەسەر شایستەی مووچەخۆرانی هەرێم گەیشتنە رێككەوتن. بەڵام ئەو بەڵێن و رێككەوتنەش لەنێوان هەرێم و بەغداد تەنها یەك مانگ بڕی كرد و پرسی مووچە هاتەوە خاڵی سەرەتا.