دەروازە سنوورییە نافەرمییەکان لە عێراق؛ بازرگانی نایاسایی نەوت و رێگاکانی قاچاخچێتیی بێ سنور

سبەی

ململانێی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان لەسەر بەڕێوەبردنی دەروازە سنوورییەکانی کوردستان، لەگەڵ هەردوو وڵاتی ئێران و تورکیا تادێت زیاتر دەبێت، لە کاتێکیشدا سەرنجەکان خراوەتەسەری لە بەکارهێنانی بۆ بازرگانیکردنی نافەرمیی نەوت و قاچاخچێتی بێ سنور، کە ساڵانە بە ملیارەها دۆلار زیان لە داهاتی گشتی وڵات دەدات.

ساڵانێکە ئەم بابەتە گۆڕەپانێکی کراوە بووە بۆ ناکۆکیی سیاسی و دارایی نێوان بەغداد و هەولێر، لەناو ئاڵوگۆڕی لێدوان و نامەی فەرمیدا کە نیشاندەری پابەند نەبوون بە رێککەوتنە دارایی و سیاسییەکان و نەبوونی شەفافیەت و بەردەوامی قاچاخچێتی لە رێگەی دەروازە سنورییەکان لە باکور و بەندەرەکانی باشوور و شکستی درێژخایەن لە کۆکردنەوەی داهاتی گومرگی.

عومەر وائلی، سەرۆکی دەستەی دەروازە سنوورییەکان، لە حوزەیرانی ساڵی 2025، ئاماژەی بەوەدا "بەندەرەکانی فیدراڵی دەخرێنە ژێر رێکاری توند، لەکاتێکدا کاڵاکان بە بێ چاودێری لە دەروازە نافەرمییەکانی کوردستان دێنە عێراقەوە".

وائلی ناڕەزایی خۆی دەربڕی لە جێبەجێنەکردنی بڕیارنامەی ژمارە 13ی ساڵی 2019، کە دەروازە سنورییەکانی هەرێمی کوردستان بە حکومەتی ناوەندەوە دەبەستێتەوە، ئاماژەی بەوەشکرد، دوای شەش ساڵ لە دەرکردنی بڕیارنامەکە، هیچ پێشکەوتنێکی بەرچاو بەدی نەهاتووە، سەرەڕای کۆبوونەوە لە ئاستی باڵادا.

دەروازەکانی کوردستان و قاچاخچێتی

موعین کازمی، ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق دەڵێت، دەیان دەروازەی نافەرمی لە کوردستاندا کاردەکەن، دوور لە چاودێری بەغداد. دەشڵێت "ئەمەش تەنها پێشێلکردنی سیستمی گومرگی عێراقی نییە، بەڵکو ئاماژەیە بۆ دۆخی دووفاقی لە بەڕێوەبردنی ئابوری نێوان حکومەتی عێراق و هەرێم."

چیرۆکەکە بە دەروازە نافەرمییەکان کۆتایی نایەت. تەنانەت ئەوانەی دانپێدانراون و ناسراون لەلایەن حکومەتی فیدراڵیەوە داهاتەکانیان رادەستی حکومەت ناکەن، کازمی دەڵێت، بەغداد بە تەواوی بڕی داهاتی دەروازە فەرمییەکانی کوردستان نازانێت.

رائید مالیکی، ئەندامی پەرلەمانی عێراق ، تۆمەتی پەرلەمانتارانی دیکە پشتڕاست دەکاتەوە سەبارەت بە بوونی دەروازەی نافەرمی لە هەرێم کە بۆ قاچاخکردنی نەوت و کاڵا بەکاردەهێنرێن.

ئەو پەرلەمانتارە ئاماژە بەوە دەکات،" ئەم رێگا نافەرمیانە بۆ هێنانی کاڵا لە ئێران و تورکیاوە بەبێ باج بەکاردەهێنرێن، هەروەها گواستنەوەی باری نەوتی خاو لە رێگەی بارهەڵگرەوە بۆ دەرەوەی وڵات بە رێژەی 175 هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا".

ئەو ئه ندامەی پەرلەمان پێی وایه دەبێت پرسەکه به شێوەیەکی سیاسی چارەسەر بکرێت و دەڵێت، "پێویسته دیالۆگێکی راشکاوانه لەگه ڵ حکومەتی هەرێمدا بکەینەوه ، پێویسته سیاسەتی دەوڵەت یەکگرتوو بێت بۆ راگرتنی قاچاخ".

لەبەرانبەر ئەو تۆمەتانەدا بەرپرسان لەحکومەتی هەرێمی کوردستان دووپاتی دەکەنەوە" ئەو لیستانەی لە سەر دەروازە نافەرمییەکان بڵاودەکرێنەوە هەڵەن و هیچ چالاکییەکی بازرگانی لەوێ نییە". ئەوان نکۆڵی لە بوونی قاچاخی سنوور بەزاندن ناکەن، وەک لە وڵاتانی جۆراوجۆری جیهاندا، بەڵام دەڵێن " سنووردارە".

سەبارەت بە فرۆشتنی نەوت، حکوومەتی هەرێمی کوردستان نکۆڵی ناکات لە سنووردارکردنی فرۆشتنی نەوت بەتایبەت بۆ ئێران، ئەمەش بۆ پێدانی کرێی کۆمپانیاکانی وەبەرهێنانی نەوت کە لە کوردستان کاردەکەن.

ئەمەش لەلایەن وەزیری دارایی پێشووی حکومەتی هەرێمی کوردستان و راوێژکاری ئێستای سەرۆکی حکومەت، رێباز حەملان دووپات دەکرێتەوە، کە روونیشیکردەوە، "ئەو داهاتەی لەم فرۆشتنانەدا دەستدەکەوێت، دڵنیایی دەدات لە بەردەوامی کارکردنی کۆمپانیا نەوتییەکان و پاراستنی بەرهەمهێنان لە کێڵگەکاندا، بە پابەندبوون بەو گرێبەستانەی لەگەڵ ئەو کۆمپانیایانە واژۆکراون و پێویستی پاراستنی کەمترین ئاستی بەرهەمهێنان لەو کێڵگانەدا، بۆ ئەوەی بەتەواوی دانەخرێن".

بەڵگەنامەکان؛ ناکۆکی و کێشە چارەسەرنەکراوەکان

سەرەڕای گێڕانەوەی جیاواز و لێدوانی ناکۆکی نێوان بەغداد و هەولێر سەبارەت بە ژمارەی دەروازە سنوورییەکان لە هەرێمی کوردستان، نەخشەی دابەشبوونی جوگرافییان، و پۆلێنکردنی فەرمییان، ئەو بەڵگەنامانەی کە لە لایەن دەزگا فیدراڵی و چاودێرییەکانەوە دەرکراون، بوونی دەروازەی نافەرمی پشتڕاست دەکەنەوە.

ئەوەی دۆخەکە زیاتر ئاڵۆزتر دەکات ئەوەیە کە ئەو بەڵگەنامانەی کە لەلایەن ئەم دەزگا فیدراڵییانە دەردەچن، ناتەبایی لە زانیارییەکان سەبارەت بە ژمارەی دەروازە نافەرمی و تەنانەت فەرمییەکان ئاشکرا دەکەن. هەروەها هیچ بەڵگەیەک لەسەر چالاکیی بازرگانی لەم دەروازانە و بەکارهێنانیان بۆ قاچاخچێتی نادەن.

لە بەڵگەنامەیەکدا کە لەلایەن دەسەڵاتی دەروازە سنوورییەکانەوە - بەشی ئۆپەراسیۆن و پلاندانان، لە 7ی ئایاری 2023، بڵاوکراوەتەوە، دەسەڵاتەکە ئاشکرایدەکات، ژمارەی دەروازە سنوورییە نافەرمییەکان کە لە هەرێمی کوردستاندا هەن 20 دەروازەن، لەکاتێکدا ژمارەی دەروازە دانپێدانراوەکانی فیدراڵی تەنها 6 دەروازەیە، ئەوانیش: دەروازەی ئیبراهیم خەلیل (دهۆک لەگەڵ تورکیا)، دەروازەی حاجی ئۆمەران (هەولێر  لەگەڵ ئێران)، دەروازەی باشماخ (سلێمانی لەگەڵ ئێران)، دەروازەی پەروێزخان (سلێمانی  لەگەڵ ئێران)، فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی هەولێر و فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی.

پەناگەیەک  بۆ خۆدزینەوە لە گومرگ

بەدرێژایی ئەو سنوورە نارێکخراوە لە هەرێمی کوردستان، بارهەڵگر بە کەلوپەلەوە تێدەپەڕن، بە بێ هیچ دەسەڵاتێکی ناوەندی، عەبدولڕەحمان شێخەلی، توێژەری ئابووری، بۆ تۆڕی "نیریج" قسەیکردووە و ئەم دەروازە نایاساییانە بە کەلێنێکی کراوە دەزانێت، کە شکۆمەندی دەوڵەت تێکدەدات و قاچاخچێتی ئاسان دەکات و ساڵانە ملیارەها دۆلار لە داهاتی گشتی بەفیڕۆ دەدات.

ئەو دەڵێت، "ئەم دەروازە نایاساییانە بۆ هێنانی کاڵا بەکاردەهێنرێن بەبێ چاودێری حکومەتی فیدراڵی، ئەمەش بناغەکانی کێبڕکێی دادپەروەرانە تێکدەدات و ڕێگە بە زۆرێک لە بازرگانان دەدات، خۆیان لە باجی گومرگی بدزنەوە بە پێدانی بڕە پارەیەکی کەمتر بە قەوارە نافەرمییەکان".

شێخەلی ئاماژە بە سەختی دۆزینەوەی چارەسەر دەکات،" بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە دەروازەکان لە ژێر کۆنترۆڵی هێزە سیاسییە بەهێز و چەکدارەکاندایە".

ئەمەش وایکردووە حکومەتی عێراق خاڵە گومرگییەکان لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆی لەگەڵ هەرێم دابمەزرێنێت، وەک باکووری نەینەوا، بە سەپاندنی باجی دارایی زیادە بەسەر کەلوپەلی هاوردە بۆ پارێزگاکانی دیکەی عێراق.

کوردستان: دەروازە سنوورییەکانی بەغدا نایاسایین

لە دیمەنێکدا کە گوزارشت لە قوڵایی قەیرانەکانی نێوان بەغداد و هەولێر دەکات، بەڕێوەبەرایەتی گومرگی کوردستان لە 4ی حوزەیرانی 2025دا، دەسەڵاتی دەروازە سنوورییەکانی عێراقی تۆمەتبارکرد، بەوەی دەزگایەکی نایاسایی دامەزراوە بۆ پەردەپۆشکردنی گەندەڵی.

لەراگەیەندراوێکدا ئاماژە بەوەکراوە، "دەروازەکانی کوردستان بە سیستمێکی بەڕێوەبردنی سەردەمیانە کاردەکەن و حکومەتی هەرێم پابەندە بە شەفافیەت لە بەڕێوەبردنی دەروازەکانیدا".

سامی جەلال، راوێژکاری وەزارەتی ناوخۆی حکوومەتی هەرێمی کوردستان، وەڵامی ڕەخنەکانی سەبارەت بە دەروازە نافەرمیەکانی هەرێم دایەوە و رایگەیاند، ئەو تۆمەتانە بێ بنەمان، هیچ دەروازەیەکی نافەرمی لە نێوان هەرێم و وڵاتانی دراوسێدا کراوە نییە، لە ساڵی 2007ەوە بە بڕیاری فەرماندەیی یەکەمی پاسەوانی سنووری عێراق، 20 دەروازەی نافەرمیمان داخستووە.

سامی جەمال دووپاتی دەکاتەوە و دەڵێت "بە هیچ شێوەیەک دەروازەی نافەرمی لەدەرەوەی دەسەڵاتی حکومەتی هەرێم نییە، ئەوەی ئێستا روودەدات شەڕێکی ئابوورییە کە هەرێم دەکاتە ئامانج".

بەڵام عەلی حەمە ساڵح، ئەندامی پەرلەمانی کوردستان لە "رەوتی هەڵوێست" دەڵێت، داهاتی نانەوتی هەرێم بەرەو کەمبوونەوە دەچێت، چونکە هێزی حزبی لەسەر زەوی هەیە، کە بەشێوەیەکی نافەرمی بڕە پارە لە بازرگانەکان کۆدەکەنەوە لە بەرامبەر هێنانی کەلوپەلی جۆراوجۆر، لەوانە خۆراک، گۆشت، جگەرە و خواردنەوە.

سەبارەت بە داهاتە نا نەوتییەکان، عەلی حەمە ساڵح ئەوە دەخاتەڕوو، لە ماوەی 28 مانگی ڕابردوودا 258 ملیۆن بەرمیل نەوت فرۆشراوە، بەڵام یەک دۆلار لەو داهاتە نەگەیشتووەتە خەزێنەی وەزارەتی دارایی هەرێم.

21 تریلیۆن دینار زیانی دارایی

مەنار عوبەیدی، شارەزای ئابووری وێنەیەکی تاریکتر لە زیانە داراییەکان دەکێشێت، کە لە ئەنجامی شکستی کەرتی گومرگیدا دروست بووە.

دەشڵێت، عێراق تەنها لە ماوەی پێنج ساڵدا زیاتر لە 20 ترلیۆن دیناری عێراقی (نزیکەی 15 ملیار دۆلار)ی بەهۆی گەندەڵی لە سیستمی گومرگی، کەلێنەکانی کەرتی بانکی و دەروازە نافەرمییەکان لەکوردستان، لەدەستداوە.

خەمڵاندنەکانی عوبەیدی لەسەر بنەمای داتاکانی بانکی ناوەندییە، کە ئاماژە بەوە دەکات کە کۆی گشتی هاوردەکردن 314 ملیار دۆلار بووە، لەکاتێکدا دەوڵەت تەنها 6.4 ملیار دۆلاری داهاتی گومرگی وەرگرتووە، کە تەنها 2%ی کۆی گشتی داهاتە.

روونی دەکاتەوە، ئەگەر باجی گومرگی جێبەجێکراو 7% بووایە، وەک گریمانە دەکرا، دەوڵەت نزیکەی 29 تریلیۆن دیناری بەدەستدەهێنا، بەڵام زیانە راستەقینەکە زیاتر لە 21 ترلیۆن دینارە.

عوبەیدی هۆشداری دەدات لەبەردەوامبوونی کەلێنەکان و دەڵێت "عێراق لە دۆخێکی کورتهێنانی هەمیشەییدا دەهێڵێتەوە و دەرگا بۆ هەژموونی زیاتری هێزەکان بەسەر سەرچاوەکانی دەوڵەتدا دەکاتەوە".