دۆلار هێشتا "پاشا"یە؟؛ مەترسییەكان بۆ جێگرتنەوەی دۆلار بەرزبوونەتەوە

سبەی

لە نیوەی یەكەمی ساڵی ٢٠٢٥دا، دۆلاری ئەمەریكی خراپترین ئاستی خۆی لە ماوەی زیاتر لە پێنج دەیەدا تۆماركرد، تا مانگی حوزەیران، دۆلار بە ڕێژەی 11% دابەزیوە، ئەمەش وایكردووە ژمارەیەكی زۆر لە وەبەرهێنەران و شرۆڤەكارانی دارایی و بانكدارەكان بەهێزی دۆلاری ئەمەریكی بخەنە ژێر پرسیارەوە.

هێشتا دۆلاری ئەمەریكی بەهێزترین دراوی جیهانە؟ 

ئەگەرچی تا ئێستاشی لەگەڵ بێت دۆلاری ئەمەریكی بەهێزترین دراوی جیهانە و بەشێكی هەرە زۆری بازاری ئابووری جیهانی لە كۆنترۆڵدایە، بەڵام لە ماوەی شەش مانگی رابردوو دۆلار بەڕێژەیەكی بەرچاو دابەزیوە بەجۆرێك كە لە ماوەی پێنج دەیەی رابردوودا دابەزینەكە بێوێنە بووە.

بە گوێرەی بازارە ئابوورییەكانی جیهان تا مانگی حوزەیران، دۆلار بە ڕێژەی 11% دابەزیوە ئەوەش بە گوێرەی ئەو پێوەرانەی لەلایەن بانكی ناوەندی ئەمەریكاوە دیاریكراوە كە تێیدا بەهای دۆلار بە شەش دراوی دیكە لەوانەش یۆرۆ، یەنی ژاپۆنی، پاوەند، دۆلاری كەنەدی، كرۆنی سویدی و فرانكی سویسری بەراورد دەكرێت.

لە رابردووشدا دۆلار دابەزینی هاوشێوەی بینیوە، بەڵام ئەمجارەیان دابەزینی دۆلار هاوكاتە لەگەڵ زنجیرەیەك رووداوی جیهانی، بۆیەش نیگەرانی گەورە لای بەشێكی بەرچاو لە ئابووریناسان دروستبووە و لە ئەنجامیشدا ژمارەیەكی زۆر لە وەبەرهێنەران و شرۆڤەكارانی دارایی و بانكدارەكان بەهێزی دۆلاری ئەمەریكیان خستووەتە ژێر پرسیارەوە.

یەكێك لەو هۆكارانەی كە بووەتە هۆی نیگەرانی گەورە دابەزینی وردە وردەی پشكی دۆلارە لە یەدەگی بانكی ناوەندی لە سەرانسەری جیهان، لە ئەنجامیشدا بازارە جیهانییەكان هەوڵ دەدەن جێگرەوەیەك بدۆزنەوە  بۆ ئەوەی جێگەی دۆلاری ئەمەریكی بگرێتەوە.

لە دوای جەنگی جیهانی دووەم زۆرترین یەدەگ و مامەڵەی جیهانی پێ ئەنجامدراوە 

دۆلار لە دوای جەنگی جیهانی دووەم زۆرترین یەدەگ و مامەڵەی جیهانی پێ ئەنجامدراوە،  لە تۆڕی SWIFT كە تۆڕێكی پارەدانی جیهانییە، مامەڵە بە دۆلار ئەنجام دەدرێت و زیاتر لە 11 هەزار دامەزراوەی دارایی لە زیاتر لە 200 وڵاتدا بەیەكەوە دەبەستێتەوە.

بێمەتمانەیی بە دۆلار لە مامەڵە بازرگانییەكانی جیهان تا چەند جدییە؟ 

بە گوێرەی ڕاپۆرتێك كە لە سەرەتای مانگی تەمموزدا لەلایەن كۆمپانیای JPMorgan Chase & Co. بڵاوكرایەوە، پشكی دۆلار لە یەدەگی نێودەوڵەتی بۆ نزمترین ئاست لە ماوەی ٣٠ ساڵدا دابەزی و سەبارەت بە هۆكاری ئەو دابەزینەش ئاماژە بە چەند بابەتێك كراوە كە هەڕەشە لە باڵادەستی ئێستای دۆلار دەكات.

یەكەمیان دابەزینی پشكی دۆلارە لە یەدەگی نێودەوڵەتی، كە كۆی سەروەت و سامانی بیانییە بە دراوی جۆراوجۆر، كە بانكە ناوەندییەكان یان دامەزراوە دراوییەكان لەبەردەستیاندایە بۆ دڵنیابوون لە سەقامگیری ئابووری و دارایی خۆیان.

بەپێی داتاكانی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی، كۆی یەدەگی دراوی بیانی جیهانی لە مانگی ئازاری ٢٠٢٥ زیاتر لە ١٢ تریلیۆن دۆلار بووە. لەو بڕە پارەیە زیاتر 57% بە دۆلار بووە. بە واتایەكی تر دۆلار هێشتا باڵادەستە، بەڵام لە سەرەتای ساڵانی ٢٠٠٠دا ئەم پشكە زیاتر لە سەدا ٧٠ بووە.

بەگوێرەی شیكارییەكی كۆمپانیای جی پی مۆرگان، هۆكارێكی ئاماژەدان بە پرۆسەی "كەمبوونەوەی ئاڵوگۆڕە بازرگانییەكان بە دۆلار" بریتین لە بەكارهێنانی دراوی دیكە لە بازرگانی نێودەوڵەتی و دابەزینی پشكی وەبەرهێنەرانی بیانی لە قەرزەكانی حكومەتی ئەمەریكادا.

لەلایەكی دیكەوە شرۆڤەكاران دەڵێن: دۆلار بەشێك لە ڕۆڵی ئاماژەیی خۆی لە بازاڕەكانی كاڵادا لەدەست دەدات، بەتایبەتی لە كەرتی وزەدا.

بەهۆی سزا نێودەوڵەتییەكانی سەر روسیا، ئەو وڵاتە دراوە ناوخۆییەكان بۆ هەناردەكردنی نەوت و بەرهەمە نەوتییەكان بەكاردەهێنێت. لە ئەنجامدا وڵاتانی وەك هیندستان، چین، بەرازیل، تایلەند و ئەندەنوسیا دەتوانن بە نرخێكی كەمتر نەوتی ڕووسیا بكڕن و بە دراوی خۆیان پارەی بدەن.

لە لایەكی دیكەوە وەبەرهێنانی بیانی لە بۆندەكانی حكومەتی ئەمەریكا لە ماوەی ١٥ ساڵی ڕابردوودا ڕووی لە دابەزین كردووە و پشكی وەبەرهێنەرانی بیانی لەم بازاڕەدا دابەزیوە، پێش قەیرانی دارایی جیهانی ساڵی ٢٠٠٨، زیاتر لە ٥٠%ی بۆندەكانی حكومەت لەلایەن كڕیارانی غەیرە ئەمەریكییەوە بوو. بەپێی ئامارەكانی كۆمپانیای JPMorgan، ئەم پشكە ئێستا لە دەوروبەری 30%دایە.

بۆچی متمانە بە دۆلار دادەبەزێت؟

ڕۆبێرت مەككولی، توێژەری باڵای زانكۆی بۆستن كە زۆربەی تەمەنی لە بانكی یەكلاكردنەوەی نێودەوڵەتی و یەدەگی فیدراڵی نیویۆرك بەسەر بردووە، دەڵێت یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی دابەزینی متمانەی وەبەرهێنەران، شێوازی بەكارهێنانی دۆلارە، ئاماژە بۆ ئەوەش دەكات كە حكومەتی ئەمەریكا دۆلار وەك ئامرازێك بۆ سزادانی جیۆپۆلیتیكی لە ڕێگەی سزا ئابوورییەكانەوە بەكاردەهێنێت و بەپێی ئاستی سزاكان، ئەو وڵاتانە، كۆمپانیاكان، بانكەكان یان ئەو كەسانەی كە لەلایەن ئەمەریكاوە سزایان بەسەردا سەپێنراوە، ڕەنگە بە تەواوی لە سیستەمی دراوی و دارایی نێودەوڵەتی و سیستەمی پارەدانی جیهانی دووربخرێنەوە.

دەشڵێت"ئەمەریكا بە هۆی هێرش بۆ سەر ئۆكراین سزای بەسەر روسیادا سەپاند و دواتر هەندێك بانكی روسیای بلۆك كرد، كە بە دۆلار مامەڵەیان دەكرد ئەوەش هۆكارێك بوو بۆ ئەوەی متمانە بە دۆلار لەناو وڵاتان دا كەم بێتەوە".

خاڵێكی دیكە كە هاتۆتە ئاراوە، زیادبوونی كورتهێنانی داراییە لە وڵاتانی پێشكەوتوو لە ساڵانی ڕابردوودا، بەتایبەت ئەمەریكا كە لە ساڵی ٢٠٢٤دا بە ڕێژەی ٣٥.٤٦ تریلیۆن دۆلار بە قەرزداری بانكی فیدراڵی وڵاتەكە بووە  كە یەكسانە بە ١٢٣%ی بەرهەمی گشتیی ناوخۆی وڵاتەكەی، بەپێی وەزارەتی گەنجینەی ئەمەریكا.

دۆلار هێشتا “پاشا”یە

لانیكەم لە ڕوانگەی هەندێك لە شرۆڤەكارانەوە ئەم پێشهاتانە نیشانەی كۆتایی هاتنی هەژموونی دۆلاری ئەمەریكی نین، بەگوێرەی هەندێك لە شارەزایانی ئابووری هێشتا "سەرەتای كۆتایی دۆلار" نەگەیشتووە، ڕۆبەرت مەككۆلی لە زانكۆی بۆستن دەڵێت: “پێشوەختە بڵێین ئێمە لە سەرەتای كۆتایی باڵادەستی دۆلارداین".

سەرەڕای پاشەكشەكردن لە هەندێك بواردا، بەڵام دۆلار بەردەوامە لە زاڵبوون بەسەر مامەڵە بازرگانییە نێودەوڵەتییەكاندا. بە وتەی زۆرینەی ڕەهای شرۆڤەكاران، لە ئێستادا هیچ دراوێكی دیكە توانای ئەوەی نییە جێگەی بگرێتەوە.

تەنانەت یوانی چینیش كە پشكی خۆی لە یەدەگی بانكی ناوەندی زیاد كردووە و تادێت بەكاردێت، هێشتا ئەوەندە بەهێز نییە كە بتوانێت جێگەی دۆلار بگرێتەوە.

جگە لەوەش، لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا، پارەی دانراوی بانكی بە دۆلار لە زۆرێك لە بازاڕە تازەپێگەیشتوەكاندا گەشەی كردووە، ئەمەش نیشانەی ئامادەیی بۆ پەنابردنە بەر دۆلار لە كاتی فشاری ئابووریدا.