هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم لە نێوان دەرفەت و هەڕەشەدا

سبەی

پەیمانگای "ئەی جی ئێس ئای" لە راپۆرتێكدا دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوتی خاو لە هەرێمی كوردستانی عێراق لە ڕێگەی بۆری عێراق-توركیا بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەكان دوای زیاتر لە دوو ساڵ لە راگرتنی، وەك ئاماژەیەكی گرنگ دەبینێت بۆ كاریگەری و بەردەوامیی دیپلۆماسیەتی ئەمەریكا سەبارەت بە هەرێمی كوردستان، دەشڵێت هەناردەكردنەوەی نەوت هەم دەرفەتێكە بۆ هەرێم و هەمیش دەتوانێت هەڕەشەی لێبكەوێتەوە.

پەیمانگای "ئەی جی ئێس ئای" لەراپۆرتەكەیدا، سەبارەت بە هەناردەكردنەەی نەوتی هەرێمی كوردستان بڵاویكردۆتەوە: "جارێكی دیكە نەوتی خاوی بەرهەمهێنراو لە كێڵگەكانی هەرێمی كوردستان لە رێگەی بۆری عێراق-توركیا هەناردەی بازاڕی نێودەوڵەتی كرایەوە. ئەمەش دوای ڕێككەوتنێكی كاتی لە 23ی ئەیلول بە نێوەندگیری ئەمەریكا لە نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی ناوەندی عێراق و كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن، دەستیپێكردەوە.

رێككەوتنەكە تەنها تا ٣١ی كانوونی دووەمی ٢٠٢٥ كارا دەبێت، ئەگەر لە نێوان لایەنەكان درێژنەكرێتەوە. لە قۆناغی یەكەمدا نزیكەی 230 هەزار بەرمیل نەوت لە ڕۆژێكدا دەگاتە بازاڕ و ئەم ڕێژەیەش وردە وردە لەگەڵ زیادبوونی بەرهەمهێناندا زیاد دەكات. پێش داخستنی بۆرییەكە، هەرێمی كوردستان ڕۆژانە زیاتر لە 400 هەزار بەرمیل نەوتی هەناردە دەكرد.

رەگوڕیشەی ناكۆكی و دەرئەنجامەكانی وەستانی هەناردەكردنی نەوتی كوردستان

 دادگای نێوبژیوانی  پاریس لە مانگی ئازاری ٢٠٢٣ بڕیاری لە بەرژەوەندی حكومەتی عێراقی دا و ڕایگەیاند، توركیا بە ڕێگەدان بە هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی سەربەخۆ نەوت لە ڕێگەی بۆرییەوە هەناردە بكات، پەیماننامەی عێراق و توركیای ساڵی ١٩٧٣ی پێشێل كردووە.

دوابەدوای ئەم حوكمە، توركیا وەك دوا وڵاتی ترانزێت ناچار بوو هەر جۆرە گواستنەوەیەكی نەوتی هەرێمی كوردستان لە رێگەی بۆرییەوە ڕابگرێت. ئەم كارە بەشێوەیەكی كاریگەر سەرچاوەی سەرەكی داهاتی هەولێری بڕی و قەیرانی بودجەی هەرێمی زیاتر كرد.

هەرچەندە ئەنقەرە لە تشرینی یەكەمی ساڵی 2023 رایگەیاند، ئامادەیە هەناردەكردن دەستپێبكاتەوە، بەڵام ناكۆكییەكانی نێوان هەولێر و بەغداد لەسەر سەروەری و مافی هەناردەكردن و چۆنیەتی پارەدان بە كۆمپانیا بیانییەكان و پشكی هەرێم لە داهاتی نەوت، رێگری لە هەر پێشكەوتنێك كرد.

بردنەوەیەكی سێ لایەنە بۆ هەولێر و بەغداد و واشنتۆن

دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوت لە رێگەی توركیاوە بۆ هەموو لایەنەكان بردنەوەیەكی گەورە بوو، ئەگەر بەغداد پابەند بێت بە بەڵێنەكانیەوە، ئەو رێككەوتنە دەتوانێت سەقامگیری ئابووری بهێنێتە ئاراوە.

بۆ بەغداد ئەم رێككەوتنە بەشێوەیەكی كاتیی گرژییەكان لەگەڵ هەرێم كەم دەكاتەوە، وێنەی سیاسی و وەبەرهێنانی نێودەوڵەتی عێراق باشتر دەكات و كۆتایی بە یەكێك لە خاڵەكانی ناكۆكی لە پەیوەندییەكانی بەغداد و ئەنقەرە و بەغداد و واشنتۆن دەهێنێت.

دیپلۆماسی ئەمەریكا؛ رۆڵێكی سەرەكی لە ئاشتەواییدا

بەردەوامی دیپلۆماسیەتی ئەمەریكا رۆڵێكی یەكلاكەرەوەی هەبوو لە چارەسەركردنی كێشەی نێوان هەولێر و بەغداد، لە رێگەی دیپلۆماسی بازرگانییەوە، ئیدارەی ترەمپ هانی لایەنەكانی دا كە ڕێككەوتنێك قبوڵ بكەن كە هەم مافی دارایی و وزەی هەرێمی كوردستان بپارێزێت، هەمیش رێز لە خواستی لەمێژینەی بەغداد بگرێت بۆ كۆنترۆڵكردنی فرۆشی نەوتی وڵاتەكەی.

بەپێی ڕێككەوتنەكە كۆمپانیای بەبازاڕكردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) نرخی نەوتی كوردستان دیاری دەكات و لە بەندەری جەیهانی توركیا باری دەكات. كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان كە لە كوردستان كاردەكەن، حەقدەستەكانیان لە شێوەی نەوتی خاو وەردەگرن، كە دواتر دەفرۆشرێت و داهاتەكەی دەخرێتە سەر هەژمارێكی"ئیسكرۆ" لە "سیتی بانك" لە ئیماراتی یەكگرتووی عەرەبی.

ئاڵنگارییەكان و مەترسییە سیاسییەكان

سەرەڕای ئەم پێشكەوتنە، چەند هۆكارێك دەتوانن ئەم هاوسەنگییە ناسكە تێك بدەن. ئەگەر هاوسەنگی هێز لە بەغداد دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی لە تشرینی دووەمی عێراق بگۆڕێت، رەنگە حكومەتی عێراق هەوڵی ئەوە بدات زیاتر سەرنجی لەسەر داهاتی نەوت بێت. جگە لەوەش، پەسەندكردنی یاسایەكی نوێی بودجەی نیشتمانی لە ساڵی ٢٠٢٦دا دەتوانێت جارێكی دیكە پرسی پشكی هەرێم لە بودجە و بڕی ئەو نەوتەی كە دەگەیەنرێتە حكومەتی ناوەندی، بكاتە پرسێكی گەرم و ململانێ لەسەر.

لە لایەكی دیكەوە، توركیا هەوڵدەدات پەیماننامەی بۆریی ساڵی ١٩٧٣ درێژ بكاتەوە، یان دانوستاندن بكاتەوە كە هاوینی ٢٠٢٦ كۆتایی دێت.

هەروەها رەنگە هەولێر رێككەوتنی ئەم دواییە بە هەنگاوێك بەرەو سەربەخۆیی وزەی زیاتر ببینێت، لە كاتێكدا بێباكی لەم بوارەدا رەنگە تێچووی زۆری لێبكەوێتەوە. هەروەها رەنگە واشنتۆن رێككەوتنەكە و پێشهاتەكانی وزەی عێراق وەك ئامرازێك بۆ فشاری جیۆپۆلەتیكی لەسەر روسیا بەكاربهێنێت- بەتایبەتی ئەگەر رێككەوتنێكی داهاتووی نێوان عێراق و توركیا ترانزێتی غاز و زیادكردنی هەناردەكردنی نەوت بۆ ئەوروپا لەخۆبگرێت.

گرنگی جیۆپۆلەتیكی لە نەزمی نوێی وزەی جیهانیدا

دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوت لە رێگەی بۆری عێراق-توركیا لە كاتێكدایە، زیادبوونی سزاكانی ئیدارەی ترەمپ بۆ سەر مۆسكۆ و تاران نەخشەی وزەی جیهانی دادەڕێژێتەوە. 

ئەوروپا پشتبەستنی بە نەوت و غازی روسیا كەمكردەوە و هیندستان كە پێشتر كڕیاری نەوتی هەرزانی روسیا بوو، ئێستا لە ژێر گوشاری توندی ئەمەریكادایە بۆ كۆتایی هێنان بە كڕینی نەوت لە روسیا.

هاوكات توركیا كە لەژێر فشاری ئەمەریكادایە بۆ كەمكردنەوەی هاوردەكردنی نەوت لە روسیا و ئێرانەوە و پێویستی بە سەرچاوەیەكی جێگرەوەی جێی متمانە و نزیكە. هەرێمی كوردستان بە یەدەگی بەرفراوانی نەوت و گاز و نزیكیی جوگرافی لە توركیا، هەڵبژاردەیەكی سروشتییە.

روانگەی ئابووری هەرێمی كوردستان

رێككەوتنەكە دەتوانێت ببێتە هۆكاری ئەوەی هەرێمی كوردستان ببێتە ناوەندێكی وزە بۆ عێراق و توركیا و تەنانەت ئەوروپاش، بەمەرجێك ئاسایش و پاڵپشتی پێویست دابین بكرێت. سەرچاوە بەرفراوانەكانی وزەی كوردستان - لەوانەش ملیارەها بەرمیل نەوت و غازی سروشتی نەك هەر دەتوانێت ئاسایشی وزەی توركیا و ئەوروپا بەهێز بكات، بەڵكو یارمەتی كەمكردنەوەی ناجێگیری بازاڕی جیهانی بدات و ستراتیژی واشنتۆن بۆ كەمكردنەوەی پشتبەستنی هاوپەیمانەكانی بە مۆسكۆ بەهێز بكات.

هۆشدارییەك بۆ سەركردەكانی هەرێمی كوردستان

بەڵام پێویستە سەركردەكانی كورد لە ئەزموونی رابردوو وانە وەربگرن. دووركەوتنەوە لە بەغداد یان زۆر پشت بەستن بە پشتیوانی رۆژئاوا دەتوانێت جارێكی دیكە كاردانەوەی لێبكەوێتەوە. 

مێژووی ئەم دواییەی كوردستان پڕە لە ئەزموونگەلێك كە چۆن زیادەڕۆیی لە بەكارهێنانی سەرچاوەكان بۆ ئامانجە سیاسییەكان، بووەتە هۆی گەڕانەوە بۆ دۆخی پێشتر.

 ریفراندۆمی سەربەخۆیی ساڵی ٢٠١٧ نموونەیەكی روونە، چونكە هەوڵی هەرێم بۆ گۆڕینی سامانی وزە بۆ دەسەڵاتی سیاسی لە رێگەی كاردانەوەیەكی یەكگرتوو لەلایەن نەیاران و تەنانەت هاوڕێیانییەوە بەرەوڕوو بووەوە و لە ئەنجامدا تەنانەت ئۆتۆنۆمییەكەی هەرێمیشی لاواز كرد.

لە دونیای سیاسەتدا تەنانەت هاوپەیمانە دێرینەكانی هەرێم هاوسەنگی لە نێوان بەرژەوەندییەكانی كوردستان لە بەرامبەر پەیوەندییە ستراتیجییەكانیان لەگەڵ وڵاتانی خاوەن سەروەری، لەوانەش عێراق، هاوسەنگ دەكەن.

رێگای داهاتوو؛ وزە وەك بنەمایەك بۆ گەشەپێدان

ئەگەر هەرێمی كوردستان بیەوێت ئەم دەرفەتە ناسكە بكاتە هێڵی ئابووریی بەردەوام و كاریگەری سیاسی راستەقینە، دەبێت وزە وەك بناغەی گەشەسەندنی ئابووری ببینێت نەك چارەسەری هەموو كێشەكان.

 داهاتی داهاتووی نەوت پێویستە بۆ هەمەچەشنكردنی ئابووری خەرج بكرێت، لەوانەش پەرەپێدانی كشتوكاڵ، گەشتیاری، تەكنەلۆژیا، و لۆجستی، بۆ كەمكردنەوەی كاریگەرییەكانی دابەزینی نرخی نەوت و فشارە سیاسییەكان لەسەر ئابووری هەرێم.

هەروەها شەفافیەت لە رەوتی داهاتی نەوتدا زۆر گرنگە بۆ بەدەستهێنانی متمانەی گشتی و دڵنیاكردنەوەی وەبەرهێنەران و رێگریكردن لە سەرهەڵدانەوەی ناكۆكی لەگەڵ بەغداد.