میراتی كۆمار لە توركیا؛ لە ئەتاتوركەوە بۆ دیكتاتۆریی ئەردۆغان
- زیاتر لە 100 ساڵ بەسەر دامەزراندنی كۆمار لە توركیا تێدەپەرێت، بە چاوپیاخشاندن بەسەر گۆڕانكارییەكانی ئەو وڵاتە لە ساڵانی رابردوو دەردەكەوێت كە دوابەدوای هاتنە سەر دەسەڵاتی رەجەب تەیب ئەردۆغان توركیا بەرەو دیكتاتۆرییەت هەنگاوی ناوە.
- ڕۆژی كۆماری یەكێكە لە گرنگترین جەژنە نیشتمانییەكانی توركیا، بۆنەیەك بۆ یادكردنەوەی ئەو ساتەی ئەتاتورك لە ساڵی ١٩٢٣دا لەدایكبوونی "دەوڵەتێكی نەتەوەیی مۆدێرن" و كۆتایی هاتنی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی راگەیاند.
سبەی
زیاتر لە 100 ساڵ بەسەر دامەزراندنی كۆمار لە توركیا تێدەپەرێت، بە چاوپیاخشاندن بەسەر گۆڕانكارییەكانی ئەو وڵاتە لە ساڵانی رابردوو دەردەكەوێت كە دوابەدوای هاتنە سەر دەسەڵاتی رەجەب تەیب ئەردۆغان توركیا بەرەو دیكتاتۆرییەت هەنگاوی ناوە.
كۆماری توركیا كە لەلایەن مستەفا كەمال ئەتاتورك كە توركەكان پێی دەڵێن "پاڵەوانی سەربەخۆیی نیشتمانی" لەسەر وێرانەكانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دامەزرا و لە ٢٩ی تشرینی یەكەمدا تەمەنی بوو بە ١٠٢ ساڵ.
ڕۆژی كۆماری یەكێكە لە گرنگترین جەژنە نیشتمانییەكانی توركیا، بۆنەیەك بۆ یادكردنەوەی ئەو ساتەی ئەتاتورك لە ساڵی ١٩٢٣دا لەدایكبوونی "دەوڵەتێكی نەتەوەیی مۆدێرن" و كۆتایی هاتنی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی راگەیاند.
بەوتەی توركەكان، "ئەم رۆژە هێمای سەربەخۆیی و سەروەری گەلی توركیایە"، وڵاتێك كە لە ژێر سەركردایەتی ئەتاتوركدا “توانی سەربەخۆیی خۆی بەدەستبهێنێتەوە” و دوای داڕمانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و داگیركاری سەربازیی لەلایەن زلهێزە سەركەوتووەكانی جەنگی جیهانی یەكەمەوە، ناسنامەی نەتەوەیی خۆی پێناسە بكاتەوە بەڵام ئەمە لەسەر حسابی تواندنەوەی نەتەوەکانی دیکە، بەتایبەتیش کورد کە وێڕای ئەو وێنایەی دەوڵەتی تورکیا بۆ دەرەوە هەیبوو، لەناوخۆدا هیچ مافێک بەکورد نەدرا و تورکیا وەک یەک دەوڵەت و یەک نەتەوە پێناسەکرا، واتە مۆدێرن بوون و پێشکەوتنی تورکیا لەگەڵ ئازادییەکەی تەنها تورکەکان لێی سودمەند بوون.
كۆماری توركیا لەسەر شەش بنەمای بنەڕەتی بیری ئەتاتورك دامەزرا
پەیمانگەی “کارنیگی” ئەمەریکی راپۆرتێکی لەبارەی ١٠٢ ساڵەی دامەزراندنی کۆماری تورکیا بڵاوکردۆتەوە و تیایدا هاتووە: ئەتاتورك وەك دامەزرێنەری كۆمار، پێشبینی توركیایەكی نوێی دەكرد، دەوڵەتێكی عەلمانی، رۆژئاوایی، مۆدێرن هاوشێوەی مۆدێلی ئەوروپی، بۆ ئەو مەبەستەش چاكسازی ڕیشەیی جێبەجێ كرد و خەلافەتی هەڵوەشاندەوە و ئەلفوبێی عەرەبی بە ئەلفوبێی لاتینی گۆڕی و مافی دەنگدان و بەشداریكردن لە سیاسەتدا بە ژنان بەخشی و سیستمی پەروەردەیی و دادوەری لەسەر بنەمای ستانداردی مۆدێرن بنیاتنایەوە.
چاكسازییەكانی ئەتاتورك نەك هەر پێكهاتەی سیاسی و كۆمەڵایەتی وڵاتەكەی گۆڕی، بەڵكو شوناسێكی نوێی بۆ گەلی توركیا لەسەر بنەمای ناسیۆنالیزم و عەلمانیەت و پێشكەوتن و مۆدێرنیتە دروست كرد كە بووە بناغەی توركیای هاوچەرخ، ئەتاتورك سیستمی كۆماری وەك یەكەمین هەنگاوی پێویست بۆ گۆڕینی توركیا بۆ وڵاتێكی شارستانی و پێشكەوتوو دەبینی.
كۆماری توركیا لەسەر شەش بنەمای بنەڕەتی بیری ئەتاتورك دامەزرا: كۆماریخوازی، ناسیۆنالیزم، پۆپۆلیزم، عەلمانیەت، سكۆلاریزم و ڕیفۆرمخوازی (عەقڵانیزم)، ئەم شەش بنەمایە پایە فیكری و ئایدۆلۆژییەكانی كۆماری تازەپێگەیشتووی توركیایان پێكهێنا.
ئەردۆغان لە میراتی ئەتاتورك دوور دەكەێتەوە و بەرەو دیكتاتۆرییەت هەنگاو دەنێت
لە سەرەتای سەدەی دووەمی كۆماردا، توركیا زیاتر لە جاران لە میراتی ئەتاتورك دووركەوتووەتەوە، رەجەب تەیب ئەردۆغان، درێژترین ماوەی سەركردایەتی لە مێژووی نوێی توركیا بەڕێكردووە، لە كاتێكدا كە زۆرێك لە بەهاكانی كۆمار لە دیموكراسی و جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكانەوە تا سەربەخۆیی دامەزراوەكان لاواز بووە.
ئەردۆغان هەرچەندە لە سەرەتای ساڵانی ٢٠٠٠ بە جێبەجێكردنی زنجیرەیەك چاكسازی دیموكراسی و زیادكردنی ئازادییەكانی تاك و گەشەی ئابووری بەرچاو هیواكانی بۆ مۆدێرنیزاسیۆنی سیاسی و كۆمەڵایەتی لە توركیادا زیندوو كردەوە، بەڵام لە دەیەی دووەمی دەسەڵاتەكەیدا گۆڕانكاری قووڵ لە سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەوەی توركیا و لە نەزمی جیهانیدا رویدا، كە كاریگەری بەرچاوی لەسەر رێڕەوی كۆمارییەت لە توركیا دروست كرد و دەستی بەسەر گۆڕەپانی سیاسی توركیادا گرتووە، بە جۆرێك كە لە ئێستادا گرنگترین میراتی ئەتاتورك واتە كۆمار و دیموكراسی لە مەترسییەكی گەورەدایە، چڕبوونەوەی دەسەڵات لە دەستی دەوڵەت و لاوازبوونی دامەزراوە سەربەخۆكان بووەتە هۆی ئەوەی كە كۆماری توركیا بەشێك لە هێز و جەوهەری ڕەسەنی خۆی لەدەست بدات.
لە توركیای ئەمڕۆ هەمان ئەو كۆمارەی كە بڕیار بوو لەسەر بنەمای یاسا و جیاكردنەوەی دەسەڵات و سەروەری جەماوەر دابمەزرێت، ئێستا بۆتە ئامرازێك لە دەستی دەسەڵاتێكی ناوەندیدا.
هەرچەندە لە ئێستادا هەڵبژاردنەكان لە توركیا بەڕێوەدەچن و لە ساڵی ١٩٤٦ەوە سیستەمی فرە حزبی بوونی هەیە، بەڵام توركیا بە گۆڕینی سیستمی سیاسی خۆی لە سیستمی پەرلەمانییەوە بۆ سیستەمی سەرۆكایەتی و پێدانی دەسەڵاتی بێ وێنە بە سەرۆك كۆمار، بە شێوەیەكی كاریگەر هاوسەنگیەكانی لەناوبرد. چڕبوونەوەی دەسەڵات لە سەرۆكایەتی دامەزراوە مەدەنییەكان و پەرلەمان و دەسەڵاتی دادوەری و ئۆپۆزیسیۆنی سیاسیشی لاواز كردووە.
گۆڕینی توركیا لە دیموكراسی پەرلەمانییەوە بۆ سیستەمی سەرۆكایەتی، تەنها بەشێكە لە پەرەسەندنی تاكڕەوی لە وڵاتەكەدا. سەركوتكردنی ناڕەزایەتییە سیاسییەكان، سنوورداركردنی میدیاكان و لاوازبوونی دەسەڵاتی دادوەری، سیستمی كۆماری پەكخستووە.
لە ساڵانی رابردوودا دەیان چالاكی سیاسی و رۆژنامەنووس و ئەكادیمیست بە تۆمەتی سیاسی دەستبەسەر كراون. دیارترین نموونەش ئەكرەم ئیمامئۆغڵو، سەرۆكی شارەوانی ئیستانبوڵ و ركابەری ئەردۆغان لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوودا بە تۆمەتی گەندەڵی و پشتیوانی لە تیرۆر زیندانی كرا.
ئەم رەوتە ئاماژەیە بۆ هەوڵێكی سیستماتیك بۆ نەهێشتنی فرەیی سیاسی، ئەردۆغان و پارتی داد و گەشەپێدان، لە رێگەی دەستوردان لە دەزگای داد و دامەزراوە ئەمنییەكان، پارتە ئۆپۆزیسیۆنەكانیان لاواز كردووە ئەمەش هێمایەكی بەرچاوە بۆ لەناوچوونی وردە وردە سیستمی كۆماری لە توركیا.