عەشیرەت، دەسەڵات و قەیرانی حوکمڕانی: شیکارییەک بۆ دۆخی پاش شەڕی داعش لە کوردستان
- قەیرانی ئێستای نێوان دەسەڵاتی هەرێم و هەندێک لە عەشیرەتەکان، میراتی ڕاستەوخۆی ستراتیژییەکانی قۆناغی شەڕی داعشە
- مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم دۆخەدا تەنها بە ڕێکاری ئەمنی و سەربازی سەرکەوتوو نابێت و ڕەنگە دۆخەکە ئاڵۆزتر بکات
- چارەسەر پێویستی بە دیدگایەکی سیاسیی نوێ هەیە کە دان بە واقیعی بوونی هێزی عەشیرەتدا بنێت، بەڵام لە هەمان کاتدا کار بۆ بەدامەزراوەییکردنی و خستنە ژێر ڕکێفی یاسا بکات
- پارتی دیموکراتی کوردستان، وەک هێزی حاکمی زۆنی زەرد، لەبەردەم تاقیکردنەوەیەکی مێژووییدایە: ئایا دەتوانێت لە لۆژیکی پێکدادانەوە بگوازێتەوە بۆ لۆژیکی هاوبەشی و حوکمڕانیی ژیرانە، یان بەردەوام دەبێت لەسەر سیاسەتی کاردانەوە کە لەوانەیە ببێتە هۆی قووڵبوونەوەی قەیرانەکان؟
- داهاتووی سەقامگیریی هەرێم تا ڕادەیەکی زۆر بەندە بە وەڵامی ئەم پرسیارەوە.
ناوەڕۆک
- پێشەکی: لە هاوپەیمانیی بەرگرییەوە بۆ ململانێی دەسەڵات
- ڕەهەندە مێژووییەکان: بووژانەوەی عەشیرەت لە بۆشایی ئەمنیدا
- شیکاریی دۆخی ئێستا: لە هەرکییەوە تا لاجان
- ڕێگاچارە و داهاتوو: بەرەو مۆدێلێکی نوێی حوکمڕانی
- ئەنجامگیری
پێشەکی: لە هاوپەیمانیی بەرگرییەوە بۆ ململانێی دەسەڵات
لە دڵی گێژاوی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، چیرۆکی پەیوەندیی نێوان دەوڵەت و عەشیرەت هەمیشە وەک پاندۆڵێک لەنێوان هاوپەیمانیی تاکتیکی و ململانێی ستراتیژیدا لە هەڵبەز و دابەزدا بووە. شەڕی دژ بە داعش (٢٠١٤-٢٠١٧) لاپەڕەیەکی نوێی لەم مێژووەدا هەڵدایەوە، کە تێیدا حکومەتی هەرێمی کوردستان و هێزە سیاسییەکان، بۆ پڕکردنەوەی بۆشایی ئەمنی و بەرگریکردن لە خاک، پەنایان بۆ بووژاندنەوە و پڕچەککردنی عەشیرەتەکان برد. ئەم ستراتیژە، کە لە کورتخایەندا وەک پێویستییەکی سەربازی دەبینرا، لە درێژخایەندا تۆوی قەیرانێکی نوێی حوکمڕانی چاند؛ قەیرانێک کە ئەمڕۆ لە شێوەی جووڵانەوەی چەکداریی عەشیرەتی هەرکی و ناڕەزایەتییە توندوتیژەکانی گوندی لاجاندا بەرجەستە دەبێتەوە. ئەم نووسینە شیکارییەکی ئەکادیمی و بێلایەنە بۆ ئەم دیاردەیە دەکات و هەوڵ دەدات لەبری مانەوە لە چوارچێوەی ڕووداوەکاندا، دیدگایەکی نوێ بۆ تێگەیشتن و پێشنیازکردنی ڕێگاچارە بخاتەڕوو.
ڕەهەندە مێژووییەکان: بووژانەوەی عەشیرەت لە بۆشایی ئەمنیدا
شەڕی داعش وەک خاڵی وەرچەرخان
هێرشی کتوپڕی داعش لە حوزەیرانی 2014 و داڕمانی سوپای عێراق، بۆشاییەکی ئەمنی و کارگێڕیی گەورەی لە ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم و تەنانەت لە پەراوێزی شارە گەورەکانیشدا دروست کرد. لەم ساتە وەختە چارەنووسسازەدا، پێشمەرگە بووە هێڵی یەکەمی بەرگری، بەڵام فراوانیی بەرەکانی جەنگ و سروشتی شەڕەکە وایکرد کە پشت بەستن بە هێزە خۆجێییەکان ببێتە ئەمری واقیع. عەشیرەتەکان، بەتایبەت ئەوانەی لە ناوچە سنوورییەکان و تێکەڵەکاندا دەژیان، بەهۆی شارەزاییان لە جوگرافیاکە، بوونی پەیوەندیی کۆمەڵایەتیی قووڵ و توانای کۆکردنەوەی چەکدار، بوونە هاوپەیمانێکی سروشتی. ئەمە تەنها کاردانەوەیەکی خۆڕسک نەبوو، بەڵکو وەک لە چەندین ڕاپۆرتدا ئاماژەی پێکراوە، سیاسەتێکی ئاگایانە بوو لەلایەن حکومەتی هەرێم و پارتە سیاسییەکانەوە بۆ ڕێکخستن و پڕچەککردنی ئەم هێزانە وەک بەشێک لە سیستمی بەرگریی گشتی .
لۆژیکی دەسەڵات: پڕچەککردن وەک ستراتیژ
لەم قۆناغەدا، دوو لۆژیک پێکەوە کاریان دەکرد: لۆژیکی بەرگری و لۆژیکی دەسەڵات. لەڕووی بەرگرییەوە، عەشیرەتەکان ئەرکی پاراستنی ناوچەکانی خۆیان و شەڕی داعشیان گرتە ئەستۆ. بەڵام لەڕووی دەسەڵاتەوە، ئەم پڕچەککردنە هاوکات بوو لەگەڵ پێدانی جۆرێک لە شەرعیەتی خۆجێی و حوکمڕانیی نافەرمی. عەشیرەتەکان بوونە درێژکراوەی دەسەڵاتی هەرێم لەو شوێنانەی کە دامەزراوە فەرمییەکان لاواز بوون یان بوونیان نەبوو. ئەم مۆدێلە، کە دەتوانین ناوی بنێین "لامەرکەزیەتی ئەمنیی نافەرمی"، وایکرد کە سەرۆک عەشیرەت و کەسایەتییە کاریگەرەکان نەک تەنها هێزی سەربازی، بەڵکو دەسەڵاتی کۆمەڵایەتی، ئابووری و تەنانەت دادوەرییشیان لە ناوچەکانی خۆیاندا بچەسپێنن. ئەم دیاردەیە لە مێژووی سیاسی کورددا نوێ نییە؛ پارتە سیاسییەکان، بەتایبەت پارتی دیموکراتی کوردستان، هەمیشە پەیوەندییەکی ئاڵۆزیان لەگەڵ عەشیرەتیدا هەبووە و بۆ بەهێزکردنی پێگەی جەماوەری و سیاسیی خۆیان پشتیان پێ بەستوون .
شەڕی داعش، لە هەمان کاتدا کە هەڕەشەیەکی بوونیی بوو، دەرفەتێکیش بوو بۆ دووبارە پێناسەکردنەوەی نەخشەی هێز لەسەر ئاستی خۆجێی. عەشیرەتەکان لەم هاوکێشەیەدا لە بری ئەوەی تەنها ئامراز بن، بوونە ئەکتەری کاریگەر.
شیکاریی دۆخی ئێستا: لە هەرکییەوە تا لاجان
کۆتاییهاتنی شەڕی داعش بە شێوە کلاسیکییەکەی و گەڕانەوەی جۆرێک لە سەقامگیری، ئەو هاوپەیمانییە تاکتیکییەی نێوان دەسەڵاتی ناوەند (هەرێم) و هێزە خۆجێییەکانی (عەشیرەتەکان) خستە ژێر پرسیارەوە. ئەو هێز و شەرعیەتەی عەشیرەتەکان لە سەردەمی شەڕدا بەدەستیان هێنابوو، ئێستا بووەتە سەرچاوەی ململانێ لەگەڵ دەسەڵاتی فەرمیدا.
جووڵانەوەی هەرکییەکان: پێکدادانی دوو لۆژیکی حوکمڕانی
ڕووبەڕووبوونەوەی چەکداریی نێوان هێزەکانی سەر بە پارتی دیموکراتی کوردستان و لایەنگرانی خورشید هەرکی، سەرۆکی عەشیرەتی هەرکی، نموونەیەکی بەرچاوی ئەم پێکدادانەیە. عەشیرەتی هەرکی، کە یەکێکە لە گەورەترین عەشیرەتەکانی کوردستان و ڕۆڵێکی بەرچاوی لە شەڕی داعشدا گێڕاوە ، ئێستا هەست دەکات ئەو پێگە و دەسەڵاتەی لە سەردەمی قەیراندا بەدەستی هێناوە، لەلایەن دەسەڵاتی ناوەندیی هەرێمەوە هەڕەشەی لەسەرە. کێشەکە تەنها لەسەر دەستگیرکردنی کەسێک یان ناکۆکییەکی تایبەت نییە، بەڵکو پێکدادانی دوو دیدگای جیاوازە بۆ حوکمڕانی: دیدگای دەوڵەتی ناوەندگەرای مۆدێرن کە دەیەوێت مۆنۆپۆلیی هێز و سەروەریی یاسا لە دەستی خۆیدا بهێڵێتەوە، و دیدگای حوکمڕانیی خۆجێیی عەشایەری کە خۆی بە شەریک و خاوەن ماف لە بەڕێوەبردنی ناوچەکەدا دەزانێت. هەوڵەکانی پارتی بۆ سەپاندنی دەسەڵاتی فەرمی، لەلایەن عەشیرەتەکەوە وەک پەراوێزخستن و هەوڵێک بۆ کەمکردنەوەی نفووزیان تەماشا دەکرێت .
ڕووداوەکانی لاجان: لە داوای خزمەتگوزارییەوە بۆ تەقینەوەی کۆمەڵایەتی
ڕووداوەکانی گوندی لاجان، هەرچەندە لە ڕواڵەتدا ناڕەزایەتییەکی ئابووری و خزمەتگوزاری بوو دژی پاڵاوگەی لاناز، بەڵام لە قووڵاییدا ڕەهەندێکی عەشایەری و سیاسیی هەیە. زۆرینەی دانیشتووانی گوندەکە سەر بە عەشیرەتی هەرکین . هەستی پەراوێزخرانی ئابووری (بێکاریی گەنجان لەکاتێکدا پاڵاوگەیەکی گەورە لە نزیکیانە) لەگەڵ هەستی پەراوێزخرانی سیاسی و کۆمەڵایەتیی عەشیرەتەکە تێکەڵ بووە و دۆخێکی تەقینەوەیی دروست کردووە. بەکارهێنانی توندوتیژی و چەک لەلایەن هێزە ئەمنییەکانەوە، نیشانەی ئەوەیە کە دەسەڵات ئەم جووڵانەوانە تەنها وەک داوایەکی مەدەنی نابینێت، بەڵکو وەک تەحەدایەک بۆ هەیمەنە و کۆنترۆڵی خۆی دەیبینێت. ئەمە ئەو خاڵەیە کە کێشەیەکی خزمەتگوزاری دەگۆڕێت بۆ قەیرانێکی ئەمنی و سیاسی.
ڕێگاچارە و داهاتوو: بەرەو مۆدێلێکی نوێی حوکمڕانی
مامەڵەکردنی پارتی دیموکراتی کوردستان وەک هێزی باڵادەستی ئەم دەڤەرە لەگەڵ ئەم دۆخەدا، پێویستی بە دیدگایەکی ستراتیژی و نوێ هەیە کە لە چوارچێوەی چارەسەری ئەمنی و کورتخایەن تێپەڕێت. لەبری سەرکوتکردن، دەبێت هەوڵی کۆنترۆڵکردن و بەڕێوەبردنی ئەم هێزە کۆمەڵایەتییانە بدات.
دانپێدانان و دیالۆگ: کلیلی کۆنترۆڵکردنی دۆخەکە
یەکەم هەنگاو بریتییە لە دانپێدانانی واقیعی بە بوونی عەشیرەت وەک هێزێکی کۆمەڵایەتی و سیاسیی کاریگەر. نادیدەگرتنی ئەم هێزە یان هەوڵدان بۆ سڕینەوەی، تەنها قەیرانەکان قووڵتر دەکاتەوە. دەبێت پارتی دیموکراتی کوردستان دەرگای دیالۆگێکی جیددی لەگەڵ سەرکردە و نوێنەرانی ئەم عەشیرەتانەدا بکاتەوە. ئەم دیالۆگە نابێت تەنها بۆ کڕینی کات یان دامرکاندنەوەی کاتیی تووڕەییەکان بێت، بەڵکو دەبێت ئامانجی گەیشتن بێت بە لێکتێگەیشتنێکی هاوبەش لەسەر چۆنیەتیی دابەشکردنی دەسەڵات و ئەرکەکان لەسەر ئاستی خۆجێی. سیستمی دادوەریی عەشایەری (سوڵحی عەشایەری) دەتوانێت لەبری ئەوەی ڕکابەری سیستمی دادوەریی فەرمی بکات، وەک میکانیزمێکی یارمەتیدەر بۆ چارەسەرکردنی کێشە کۆمەڵایەتییەکان یەکبخرێت، وەک لە چەندین توێژینەوەدا ئاماژەی پێکراوە.
لامەرکەزیەتی کارگێڕی و ئابووری: لە تیۆرییەوە بۆ کردەیی
زۆرجار باس لە لامەرکەزیەت دەکرێت، بەڵام بە شێوەیەکی گشتی لە چوارچێوەی تیۆریدا ماوەتەوە. ڕووداوەکانی وەک لاجان نیشانی دەدەن کە نەبوونی لامەرکەزیەتێکی ڕاستەقینە لە دابەشکردنی سامان و دەرفەتی کاردا، دەبێتە هۆی دروستبوونی ناڕەزایەتی. دەبێت مۆدێلێک پەیڕەو بکرێت کە تێیدا بەشێک لە داهاتی پڕۆژە گەورەکان (وەک پاڵاوگە و کێڵگە نەوتییەکان) بۆ گەشەپێدانی ناوچەکە و دابینکردنی هەلی کار بۆ دانیشتووانەکەی تەرخان بکرێت. ئەمە نەک تەنها کێشەی ئابووری چارەسەر دەکات، بەڵکو هەستی خاوەندارێتی و هاوبەشی لای خەڵکی خۆجێی دروست دەکات و ڕێگری لەوە دەکات کە هەست بە نامۆبوون و پەراوێزخران بکەن.
بەدامەزراوەییکردنی هێزەکان و سەروەریی یاسا
یەکێک لە گەورەترین تەحەداکان، بوونی چەکە لە دەرەوەی کۆنترۆڵی دەوڵەت. چارەسەری درێژخایەن بریتییە لە پرۆسەیەکی ورد و قۆناغ بە قۆناغ بۆ بەدامەزراوەییکردنی ئەو هێزە عەشایەرییانەی کە لە شەڕی داعشدا دروست بوون. دەکرێت ئەم هێزانە لە چوارچێوەی یەکەیەکی تایبەت لەناو هێزی پێشمەرگە یان پۆلیسی خۆجێیدا ڕێکبخرێنەوە. ئەم پرۆسەیە دەبێت هاوتەریب بێت لەگەڵ سەپاندنی سەروەریی یاسا بەسەر هەموواندا، بەبێ جیاوازی. کاتێک هاووڵاتییان هەست بکەن کە یاسا بە یەکسانی جێبەجێ دەکرێت و دامەزراوە فەرمییەکان دادپەروەرن، وردە وردە پەنابردن بۆ چەک و هێزی عەشیرەت کەم دەبێتەوە.
ئەنجامگیری
قەیرانی ئێستای نێوان دەسەڵاتی هەرێم و هەندێک لە عەشیرەتەکان، میراتی ڕاستەوخۆی ستراتیژییەکانی قۆناغی شەڕی داعشە. مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم دۆخەدا تەنها بە ڕێکاری ئەمنی و سەربازی سەرکەوتوو نابێت و ڕەنگە دۆخەکە ئاڵۆزتر بکات. چارەسەر پێویستی بە دیدگایەکی سیاسیی نوێ هەیە کە دان بە واقیعی بوونی هێزی عەشیرەتدا بنێت، بەڵام لە هەمان کاتدا کار بۆ بەدامەزراوەییکردنی و خستنە ژێر ڕکێفی یاسا بکات. پارتی دیموکراتی کوردستان، وەک هێزی حاکمی زۆنی زەرد، لەبەردەم تاقیکردنەوەیەکی مێژووییدایە: ئایا دەتوانێت لە لۆژیکی پێکدادانەوە بگوازێتەوە بۆ لۆژیکی هاوبەشی و حوکمڕانیی ژیرانە، یان بەردەوام دەبێت لەسەر سیاسەتی کاردانەوە کە لەوانەیە ببێتە هۆی قووڵبوونەوەی قەیرانەکان؟ داهاتووی سەقامگیریی هەرێم تا ڕادەیەکی زۆر بەندە بە وەڵامی ئەم پرسیارەوە.